ΑΤΟΜΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΑ-ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ: ΤΡΕΙΑ ΑΔΙΑΧΩΡΙΣΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

αποσπασμα από το κειμενο:

 

Κοινοτήτα και κοινότητες αναφορας

Οκτώβριος 1992 , Charles Sfar , Jacques Wajnsztejn

---

Ατομο-Κοινωνία-Κοινότητα: τρεια αδιαχώριστα στοιχεία

Στο άρθρο Το δημοκρατικό άτομο ή ο τραγικός καθρέφτης  του μισθωτού , δημοσιευμένο στο τεύχος 2 του περιοδικού, είχαμε εξετάσει τη φύση της τρέχουσας σχέσης μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας. Το νεωτερικό άτομο, «το δημοκρατικό άτομο» αντιλαμβάνεται τον εαυτό του έξω από την κοινωνικότητα του. Βλέπει τον εαυτό του πρώτα ως μια προ-κοινωνική ύπαρξη ως πρόσωπο. Η κοινωνικότητά του θα πρέπει να δοθεί μόνο μετά το γεγονός της ένταξή του σε μια κοινωνία που θεωρείται ως ο τόπος της οργάνωσης των σχέσεων μεταξύ των ατόμων. Η κοινωνία είναι τότε αυτή που τα κοινωνικοποιεί, τα ενσωματώνει. Αυτή η άποψη είναι η ρίζα του νεωτερικού ατομικισμού, η πηγή της «πόλης του εγώ.» Αντιτίθεται με την παραδοσιακή άποψη μιας ανθρώπινης κοινωνικότητας που υπήρχε άμεσα στην κοινότητα ("πρωτόγονη", φυλετική, χωριό) και για την οποία η κοινωνία αντιπροσωπεύει μια αφηρημένη εξωτερικότητα.

Το δημοκρατικό άτομο παρουσιάζεται και προτείνεται ως πρότυπο, ως καθολικό. Αυτό το μοντέλο είναι εύθραυστο, γιατί αποτελείται από μια προσθήκη ιδιαιτεροτήτων των οποίων η συνοχή παραμένει αβέβαιη. Οι ιδιαιτερότητές του δεν του αποδίδουν κάτι άλλο από μια σχετική αυτονομία με την κοινωνία επειδή αναφέρονται σε καταστάσεις και τα στάτους ή τους ρόλους που είναι εγγεγραμμένοι στους θεσμούς ή στο φαντασιακό της  κοινωνίας.

Με αυτή την έννοια η ιδιαιτεροποίηση, στη νεωτερική κοινωνία, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως η κίνηση που κάνει τα άτομα μοναδικά, δηλαδή, όπως κανένα άλλο, αλλά ως η κίνηση που τους κάνει να υφίσταται ως ένα μέρος διαχωρισμένο από το σύνολο.

Μπορούμε ακόμη να πούμε ότι η σύσταση της κοινωνίας βασίζεται σε αφηρημένα στοιχεία που αποπροσωποποιούν τα άτομα. Από αυτό προκύπτει η ιδεολογία των δικαιωμάτων, των συμβάσεων, της δικαιοσύνης. Τα ιδιαιτεροποιημένα, απομονωμένα άτομα, είναι όλα παρόμοια ως άτομα ¹  και ίσα απέναντι στην κοινωνία.

Είναι βέβαια κοινωνικά άτομα αλλά η κοινωνικότητά τους είναι έμμεση σε αντίθεση με τα μέλη των παλαιών κοινοτήτων, στις οποίες η σχέση μεταξύ των μελών είναι άμεσα η κοινότητα ² .

Αυτά τα ιδιαιτεροποιημένα άτομα, ωστόσο, δεν απελευθερώνονται από κάθε σχέση με την κοινότητα και ειδικότερα σε σχέση με τις διάφορες «κοινότητες αναφοράς" που παίζουν απέναντί τους το ρόλο του συνοδευτικού ή ενεργού υπόβαθρου  που εμπλέκεται στην ανάπτυξη των προσωπικοτήτων.

Από ιστορική άποψη, είναι σαφές ότι η σχέση του ατόμου με την κοινότητα αυξάνεται ως τάση προς την κοινότητα σε φάσεις βαθιάς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης. Η πολιτική αποτύπωση αυτής της τάσης δεν είναι μονοσήμαντη. Καλύπτεται γενικά με ένα αντιδραστικό μανδύα και εκφράζεται στις θεωρίες του κοινωνικού ή εθνοτικού αποκλεισμού, συνθήματα για την ενοποίηση του έθνους, το θρησκευτικό φονταμενταλισμό, τη γοητεία για τα λόγια του δημαγωγού. Η Ιστορική πραγματικότητα αποκαλύπτει την περίοδο κατά την οποία η κοινωνική ζωή κυριαρχείται από τις ιδεολογίες αυτού του είδους. Αυτή η έντονη τάση προς την κοινότητα μπορεί να δώσει στα άτομα την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να υποστηριχθούν καλύτερα στην κοινωνική μιζέρια και τη βαρβαρότητα, ή να τις δικαιολογήσει. Αλλά αυτή η τάση θα μπορούσε επίσης να είναι επαναστατική, ακόμα κι αν είναι πιο σπάνιο, όταν φέρεται από ένα κοινωνικό κίνημα, θέτει την ιδέα και τις βάσεις μιας ανθρώπινης κοινότητας που δεν είναι η εξαφάνιση των κοινωνικών σχέσεων της κοινωνίας. Αυτή η εξαφάνιση δεν θα ήταν παρά μια επιστροφή στην βιο-συμβολική και συναισθηματική τάξη των «πρωτόγονων» κοινωνιών. Αυτή η επαναστατική τάση υποστήριξε αντίθετα την υποταγή των οικονομικών, πολιτικών και νομικών δεδομένων σε μια κοινότητα, η οποία θα ενσωματώσει όλο το κοινωνικό στον δυνητικό της πλούτο, αφού αλλάξει ριζικά τον οικονομικό και πολιτικό τους χαρακτήρα.

Σε περιόδους λιγότερο τεταμένες, η ώθηση προς την κοινότητα είναι λιγότερο έντονη και οι σχέσεις μεταξύ του ατόμου και του κοινωνικού οργανώνονται με τρόπους που προϋποθέτουν το διαχωρισμό του ατόμου-κοινωνίας (διάκριση μεταξύ του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών, ανάπτυξη της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, κοινωνικό συμβόλαιο). Το άτομο εσωτερικεύει τότε την έννοια του κοινωνικού συμβολαίου την ίδια στιγμή που αντιλαμβάνεται την εξατομίκευσή του ως μια ιδιωτική ελευθερία η οποία, αντίθετα,  δεν του επιτρέπει πλέον να συλλάβει το κοινωνικό παρά ως οργάνωση και άθροισμα όλων των ιδιωτικών ελευθεριών. Οργάνωση σύνθετη που απαιτεί μια ειδική θεσμοποίηση στο κράτος. Το άτομο αναθέτει τότε εθελοντικά  την δημόσια ελευθερία του στους επαγγελματίες αντιπροσώπους. Η κοινωνιολογική ανάλυση έγινε ειδική αυτής της ιδέας ότι οι νεωτερικές κοινωνίες είναι όλο και πιο περίπλοκες, αλλά αυτή η ανάλυση και ο δημοκρατικός διάλογος που της αντιστοιχεί στο πολιτικό επίπεδο, είναι σε δυσκολία να εξηγήσει την επιτυχία των απλουστευτικών μοντέλων που προκύπτουν ακριβώς σε δύσκολους καιρούς.

Υπάρχει επομένως μια πραγματική διαλεκτική της πολυπλοκότητας-απλοποίησης που ζωντανεύει η κίνηση της ιστορίας. Αξίζει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Ο ιδεολογικός λόγος της δημοκρατίας δίνει ιδιαίτερη έμφαση την πραγματική πολυπλοκότητα που οφείλεται στις τεχνολογικές αλλαγές και τις δυσκολίες προσαρμογής που προκύπτουν για τα άτομα. Αυτή η πολυπλοκότητα γίνεται όλο και πιο ασφυκτική στη  συνείδηση του ​​ατόμου και, την ίδια στιγμή, το υποβάλλει.  Δεν του μένει πλέον τότε παρά να εξυψώνεται μέρα με τη ημέρα για μια νεωτερικότητα που το κολακεύει, που είναι απόδειξη της κοινωνικής εξουσίας του, αλλά τον φοβίζει από την εξωτερικότητά της και την ανεξέλεγκτη μορφή της. Σε ατομικό επίπεδο, δεν την παράγει, την καταναλώνει. Αλλά η τεχνολογική ανάπτυξη απλοποιεί επίσης τις κοινωνικές συνθήκες της ύπαρξης και επομένως λύνει πράγματι κάποια από τα δικά της προβλήματα. Η πολυπλοκότητα ως αυτοσκοπός, αιτιολόγηση της συναίνεσης και της ακινησίας, αφήνει να αποκαλυφθεί μια θετική απλοποίηση.

Είναι από αυτή την απλοποίηση που προκύπτει θετική η ουτοπία μιας ενσωμάτωσης της κοινωνικής και τεχνικής πολυπλοκότητας σε μια νέα μορφή ανθρώπινης κοινότητας, διευρυμένη και ικανή να κρατήσει, από την κοινωνία, όλο τον πλούτο της. Τα κοινωνικά κινήματα που έχουν εκφράσει αυτή τη διαδικασία διατηρώντας, επειδή τους περιλαμβάνουν στην ενότητά τους, τους δύο πόλους αυτής της αντίφασης, έχουν οριστεί, στην ιστορία, ως επαναστατικά.

Στον αντίποδα, η αρνητική απλοποίηση που προσπαθεί να κρύψει την πραγματικότητα της κοινωνικής και τεχνικής πολυπλοκότητας προσφεύγοντας στη "λύση" της επανενεργοποίησης μιας παλαιάς κοινότητας (εθνικής ή θρησκευτικής ως επί το πλείστον) που παρουσιάζεται ως το μόνο σταθερό σημείο, η μόνη αναφορά σε μια κοινωνία που βιώνει μια συνεχή αναταραχή. Αυτή η επανενεργοποίηση δεν μπορεί παρά να αρνηθεί τον ένα πόλο της αντίφασης, η πολυπλοκότητα και η βολονταριστική απλοποίηση στην συνέχεια δεν μπορεί παρά να εμφανιστεί στα πλαίσια της λογικής του απολυταρχικού κράτους.