Οκτώβριο 1993 , Temps critiques
*
1Το άτομο προϋπάρχει του υποκειμένου. Το υποκείμενο είναι
μια αντίληψη και μια αντανάκλαση του ατόμου από τον εαυτό του ως απόλυτη πηγή
της σκέψης και της συνείδησης. Η υποκειμενικότητα
προκύπτει από αυτή την αυτο-αναφορικότητα του ατόμου και, επομένως, είναι
δεύτερη σε σχέση με το υποκείμενο και τρίτη σε σχέση με το άτομο. Το άτομο, με τη
σειρά του, καθορίζεται από τη συμμετοχή / διαχωρισμό του στην κοινότητα,
υπάρχει μόνο σε σχέση με αυτή, ως χαρακτηριστικό και όχι ως ένα υποκείμενο.
**
2Όταν οι ιστορικές συνθήκες της εξόδου από την φεουδαρχία εκδηλώθηκαν
και συστάθηκε η σύγχρονη κοινωνία (δηλαδή ο εμπορευματικός καπιταλισμός από
τον XIV ο έως τον XVI ο αιώνα), το άτομο
πραγματοποιείται στη φιγούρα του αστού. Η ύπαρξη της τάξης του καθορίζει την κατάστασή του ως άτομο: δεν
είναι τίποτα χωρίς την οικονομική και κοινωνική εξουσία του, που το θέτουν
αδιακρίτως ως πατέρα της οικογένειας, ως επικεφαλής του προσωπικού του και ως
ιδιοκτήτης της κληρονομιάς του. Η αστική τάξη έγινε επαναστατική ενάντια
στη φεουδαρχία, όταν έφτασε να αυτονομήσει ένα συγκεκριμένο άτομο – τον αστό -
ενώ δεσμεύεται με μια όλο και μεγαλύτερη εξάρτηση από την κοινωνική τάξη του- τους
αστούς, με την εξαίρεση όλων των άλλων. Ένας Βενετός έμπορος,
ένας Ολλανδός τραπεζίτης, ένας Γερμανός σιδηρουργός, ένας Γάλλος
συμβολαιογράφος δεν έχει καμία υποκειμενικότητα, εκτός από αυτή που εκφράζεται
από την ύπαρξη της τάξης του: λόγος, ελευθερία της πρωτοβουλίας, καθήκον, υπακοή,
χρησιμότητα, κέρδος. Η υποκειμενικότητα
αναπτύσσεται στη συνέχεια έξω από την υλική λειτουργία της κοινωνίας, στην
τέχνη και στην ιδιωτική ζωή: για παράδειγμα, στο δράμα του XVIII ου αιώνα, στην «αστική και οικογενειακή
τραγωδία», του Ντιντερό, ή ακόμη στη ζωγραφική του Greuze.
***
3Η υποκειμενικότητα εμφανίζεται με την κρίση της ιστορικής ταυτότητας
του αστού. Το θετικό υποκείμενο του πατρογονικού
καπιταλισμού μεταβάλλεται και στη συνέχεια αλλοτριώνεται υπό την ηγεσία του
γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού. Χωριζόμενο, το υποκείμενο-άτομο-αστός
προσπαθεί να αντισταθμίσει αυτή την απώλεια της ταυτοτικής υπόστασης εκδηλώνοντας
μιας υποκειμενικότητα σε σχέση με άλλες υποκειμενικότητες. Η διυποκειμενικότητα
αναπτύσσεται επομένως ως υποκατάστατο της σχέσης της κοινής χρήσης. Ο Χέγκελ το
είχε προβλέψει στο υποκειμενικό μέλλον
του αστού-υποκειμένου ορίζοντάς τον ως διυποκειμενικότητα. Στις αρχές του ΧΧ ου αιώνα, ο Φρόιντ αποκεντρώνει ακόμη
περισσότερο το υποκείμενο θέτοντας τον άλλο ως τον εαυτό μου μέσα σε μένα. Η υποκειμενικότητα
αποδυναμώνεται στο περιεχόμενό της, επειδή το υποκείμενο δεν αισθάνεται πλέον κύριος
στο σπίτι του, αλλά επιδεινώνεται σε μορφές σχεδόν ψυχαναγκαστικές. Σε αυτό το επίπεδο,
η συζήτηση για το υποκείμενο δεν έχει πλέον νόημα (καθώς μιλάμε για τον αστό)
και είναι η φιγούρα του ατόμου που επιβάλλεται στη συνέχεια. Για αυτό, πρέπει να
υποκειμενοποιήσει τον κόσμο και τη σχέση του με τον κόσμο για να υπάρξει
απέναντι σε μια διαρκώς μεγαλύτερη αντικειμενοποίηση του κόσμου (στην τεχνική,
για παράδειγμα).
***
*
4 Η υποκειμενικότητα - γυναικεία όσο και
ανδρική - είναι ταυτόχρονα προϊόν και παραγωγός της κρίσης του υποκειμένου στην
αποσύνθεση της σύγχρονης ταξικής κοινωνίας. Το υποκείμενο έχει
χάσει τη θετικότητα και την ενότητα που ήταν δικές του ως μέλος της τάξης, η
εξατομίκευση λειτουργεί μόνο μέσα στην άρνηση της παλαιάς κοινωνικής κατανομής
των δραστηριοτήτων, ανδρικών και γυναικείων. Μετά το 1968, με την αποσύνθεση
της παλαιάς ταξικής κοινωνίας, άρχισε η βασιλεία του δημοκρατικού-ατόμου. Αυτό εν μέρει είναι
αδιαφοροποίητο, εξατομικευμένο, προσδιορισμένο στη θέση του στην αγορά,
περιπλανιέται στη σκιά της επιδεινωμένης υποκειμενικότητάς του. Έτσι, στερημένο από οποιοδήποτε αναγνωρίσιμο περιεχόμενο, το δημοκρατικό-άτομο
εκτεχνικεύει όλο και περισσότερο τις επισφαλείς συνθήκες επιβίωσής του.
***
**
5Από το 1968, οι φεμινιστικές προσπάθειες να προσδιοριστεί η "αυθεντική" γυναικεία
υποκειμενικότητα, όπως οι κριτικές εκείνες που
την είδαν μόνο ως «κοινωνική κατασκευή υποκείμενη στην ετερόνομη επιρροή
της σφαίρας της αγοράς, της διαφήμισης
και της επικοινωνίας", συμμετέχοντας στην ίδια πίστη της
αντικειμενικότητας ενός αφηρημένου καθολικού υποκειμένου ως θεμελίωση μιας γυναικείας ταυτότητας. Η ενότητα της
αντίθεσής τους βρίσκεται στην επιβεβαίωση ενός ατόμου υποκειμένου που
«απελευθερώνεται από την καπιταλιστική-πατριαρχική κοινωνία" αποκλειστικά
από τη μεσολάβηση της συμμετοχής του στο κυρίαρχο φύλο της ανθρωπότητας. Ωστόσο, στις
ιστορικές συνθήκες του τέλους του ανταγωνισμού των τάξεων και επομένως της
μείωσης της αντίφασης που διεξήχθη από το προλεταριάτο ως ιστορικό υποκείμενο, οι
φεμινισμοί βασισμένοι στο 68 εναντιώνονται σε μια κυριαρχία που πιστεύουν ότι
είναι ακόμα ενεργή ενώ κατέστη άνευ αντικειμένου και αυτό στο όνομα της ίδιας
αξίας που αυτοί οι φεμινισμοί υπερασπίστηκαν: η αυτονομία του ατόμου υποκειμένου. Η πρακτική αποτυχία
τους ενώνεται εδώ με το θεωρητικό τους αδιέξοδο. Υποστηρίζοντας μια
όλο και μεγαλύτερη αυτονόμηση του σώματος και της ύπαρξης των γυναικών, οι
φεμινισμοί είναι τυφλοί για τις συνέπειες των τεχνικών χειραγώγησης της ζωής
και της αναπαραγωγής καθώς και για την αλλοτρίωση της σχέσης του είδους στα
επίγεια μέσα του που αυτές οι τεχνικές εμπλέκουν και που ήταν ένα εργαλείο της
«απελευθέρωσής» του. Ταιριάζοντας με τον τρόπο που ο Ένγκελς, σχεδόν έναν αιώνα νωρίτερα, είχε
θέσει τους όρους και τις σχέσεις μεταξύ ατόμου-ανθρώπινης κοινότητας και φύσης,
έτσι ώστε «η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων» δεν θα έβρισκε τα όριά της στην
εξάντληση των φυσικών πόρων του πλανήτη, οι φεμινισμοί έχουν υιοθετήσει αυτό το
στόχο του προλεταριακού προγράμματος, που έγινε ο παραγωγισμός και ο
προοδευτισμός του δημοκρατικού-ολοκληρωτικού κράτους στα τέλη του ΧΧ ου αιώνα. Η ιδεολογία μιας
αφηρημένης συσπείρωσης των "απελευθερωμένων" γυναικών (αυτονομημένων
από τις παλιές κοινοτικές εξαρτήσεις, ιδιαίτερα αυτές του οικογενειακού πυρήνα
και των κοινωνικών τάξεων), θα μπορούσε επομένως εύκολα να συμβάλει στην
διαφήμιση του αυτόνομου δημοκρατικού-ατόμου.
****
**
6 Ο Εντοπισμός μιας αντικειμενικότητας της
ανθρώπινης υποκειμενικότητας σ’ ένα διαφορετικό μέλλον του είδους και η
επιβεβαίωση της ομοουσιότητας αρσενικού-θηλυκού, δεν συνεπάγεται την
εγκατάλειψη κάθε ιστορικής προοπτικής να μετατρέψουμε την υποκειμενικότητα
σήμερα. Πράγματι, κάτω από τον κυρίαρχο υποκειμενισμό
του δημοκρατικού-ατόμου κάποιες εκφράσεις της ανθρώπινης υποκειμενικότητας συνεχίζουν. Η διαδικασία της
κοινωνικής μη-διαφοροποίησης των ατόμων είναι σε μερική αποτυχία. Σκοντάφτει στις
σύγχρονες εκφάνσεις των κοινοτικών προσδοκιών. Είναι αλήθεια ότι,
ως επί το πλείστον, οι επιδιώξεις αυτές πραγματοποιούνται με αλλοτριωμένες μορφές
μιας επανενεργοποίησης των παλαιών πρακτικών που σχετίζονται με τα μοντέλα της
κοινότητας: εθνικισμός, ανθρωπισμός,
αλληλεγγύη, φονταμενταλισμός, φυλετισμός, τοπικισμός... Δεν είναι λιγότερο
αλήθεια επίσης ότι αυτές οι πρακτικές είναι το σημάδι της μη-διαφοροποίησης, σημάδι
που, ως τέτοιο, υποδεικνύει μια πιθανή άρνηση της κυρίαρχης βαρβαρότητας.Μεταμορφωμένες
από μια ιστορική ασυνέχεια που θέτει την ανθρωπότητα και των δύο φύλων ως άτομα
και ως κοινότητα σε συμβιβασμό με τον εαυτό τους και ίσως με τη φύση, μπορούμε
να πούμε ότι οι ανθρώπινες υποκειμενικότητες εξακολουθούν να ανήκουν στο μέλλον
του ανθρώπου. ▪
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου