Η ΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

αποσπασμα από το κειμενο:

Η πολιτικη εναντια στην ηθικη (1 απο 3)

Φεβρουάριος του 1999 ,  Jean-Louis Rocca

---

1Στο τέλος ενός άρθρου που δημοσιεύθηκε στο παρελθόν στο Temps critiques, περιέγραψα διάφορα κριτήρια για τη διάκριση, στα κινήματα διαμαρτυρίας, της πολιτικής δράσης από την απλή κοινωνική διαμαρτυρία. Αυτή η περιγραφή σημαίνει μια μεγαλύτερη ανάπτυξη και κυρίως μια σειρά από θεωρητικές δικαιολογήσεις. Το ακόλουθο κείμενο έχει σκοπό να συνεχίσει την συζήτηση και πιο ειδικά να δικαιολογήσει τη απαραίτητη χρήση της πολιτικής διαμεσολάβησης στην κριτική σκέψη. Ωστόσο, η δικαιολόγηση αυτή απαιτεί τρία προκαταρκτικά στάδια. Είναι κατ' αρχάς απαραίτητο να καθοριστούν οι χρησιμοποιούμενοι όροι: τι πρέπει να αντιλαμβανόμαστε ως πολιτική στιγμή ή πολιτικό τομέα απέναντι  σ’ αυτό που γίνεται συνήθως αντιληπτό από την πολιτική ή από την εξουσία; Το επόμενο βήμα είναι να αναδειχθεί η εκκαθάριση του πολιτικού τομέα στη γενική αρχιτεκτονική της σημερινής κοινωνίας; Η εμφάνιση ενός κράτους εντελώς κοινωνικοποιημένου εμφανίζεται ως καθοριστικό στοιχείο της κριτικής ανάλυσης της σύγχρονης κοινωνίας. Ο στόχος του τρίτου σταδίου είναι, τέλος, να δείξει πώς η άρνηση της πολιτικής, κοινή στις περισσότερες κριτικές αναλύσεις, οδηγεί τις κριτικές αυτές σε αδιέξοδο: σε μια απλή επιβεβαίωση του προ-κοινωνικοποιημένου κράτους για μερικούς, σε ένα κοινωνικό αμεσοτισμό που δεν παράγει καμία μορφή αληθινής κριτικής για τους άλλους.

Η έλευση του κοινωνικοποιημένου κρατουσ

2Ο όρος πολιτική που θα χρησιμοποιηθεί εδώ αναφέρεται στη διαδικασία του καθορισμού των όρων της ζωής από κοινού και με ποιο τρόπο δημόσια εξουσία ασκείται στο σύνολο της κοινότητας. Η πολιτική στιγμή είναι μια στιγμή του ορισμού της "συμβίωσης των ανθρώπων» ¹ . Ο όρος είναι επομένως πολύ μακριά από την πολιτική όπως ο όρος αυτός συνήθως χρησιμοποιείται. Θα δούμε, την «πολιτική», ως τομέα στον οποίο οργανώνεται η διαχείριση και αναπαραγωγή της κοινωνίας, όπως αυτή είναι, είναι το αντίθετο αυτού που εννοώ με την πολιτική, και ακυρώνει στην πραγματικότητα την εξαφάνιση κάθε πολιτικής στιγμής.

3Για να γίνει κατανοητό τι υποδηλώνει αυτή η έννοια του πολιτικού τομέα, είναι απαραίτητο να επανεξετάσουμε τον τρόπο που η Hannah Arendt διακρίνει τον ιδιωτικό από το δημόσιο με βάση την ελληνική δημοκρατία. Για τους Έλληνες, η δημόσια σφαίρα, όπου λαμβάνονταν οι πολιτικές αποφάσεις είναι ριζικά αντίθετη με την ιδιωτική σφαίρα, αυτή της οικονομίας, του σπιτιού, της οικογένειας, της αναγκαιότητας ² . Η πολιτική είναι ο τόπος της ελευθερίας ακριβώς επειδή βρίσκεται έξω από τα άμεσα προβλήματα της ζωής, της υλικής αναπαραγωγής. Οι κοινωνικές σχέσεις προσεγγίζουν τον άνθρωπο με την ζωικότητα, μόνο οι πολιτικές σχέσεις είναι αληθινά ανθρώπινες. Δεν έχω πρόθεση να κάνω την απολογία της ελληνικής δημοκρατίας. Όχι μόνο αποκλείει κατ' αρχήν τους μη ιδιοκτήτες, αλλά οι πολιτικοί κανόνες εμποδίζουν, στην πραγματικότητα, τους πολίτες που διαθέτουν λιγοστά μέσα να συμμετέχουν στις δημόσιες υποθέσεις. Η Ελληνική δημοκρατία είναι ένας μύθος, αλλά ένας μύθος της σύγχρονης αντίληψης της πολιτικής. Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε αυτό το παράδειγμα για να διακρίνουμε τον ιδιωτικό από το δημόσιο και να αναλύσουμε την ιστορική εξέλιξη των σχέσεων μεταξύ των δύο τομέων.

4Πράγματι, από μια ιστορική οπτική, η νεωτερικότητα εμφανίζεται ως μια διαδικασία του αποικισμού του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα από τον κοινωνικό, κυρίως μέσω της οικονομίας ³ . "Οραματιζόμαστε τους ανθρώπους, τις πολιτικές συλλογικότητες, όπως οι οικογένειες των οποίων οι καθημερινές υποθέσεις είναι υπό τη φροντίδα μιας τεράστιας διοικητικής διαχείρισης" (...) Η οικονομία και όλα τα προβλήματα που αφορούσαν κάποτε την οικογενειακή σφαίρα έχουν γίνει "συλλογικά" ⁴  προβλήματα.

5Με άλλα λόγια, το ζήτημα της εξουσίας στα δημοκρατικά συστήματα έχει γίνει ένα απλό θέμα της συσσώρευσης του πλούτου, της κατανομής των εισοδημάτων, της βελτίωσης των ανέσεων της ζωής. Χάνει κάθε υπερβατικότητα (όπως στα δεσποτικά κράτη), και κάθε αυτονομία από τα συμφέροντα των ατόμων και των ομάδων (όπως στους Έλληνες). Οι πολιτικές αποφάσεις και οι διαδικασίες στις οποίες οδηγούν βασίζονται στην αρχή της αντιπαράθεσης των κοινωνικών συμφερόντων (και όχι των ιδιωτικών συμφερόντων, θα δούμε γιατί) και στην παραγωγή ενός «δημοσίου» συμφέροντος, άμεσα μέσω αυτής της αντιπαράθεσης. Η πολιτική απόφαση δεν διαμεσολαβείται από το αναγκαίο πέρασμα μέσα από μια στιγμή πολιτικής αντιπαράθεσης και από την δημόσια έρευνα (ποιο είναι το κοινό συμφέρον;).

6Η ανάλυση αυτή είναι προφανώς ασυμβίβαστη με την ιδεολογική προκατάληψη ευρέως αποδεκτή που κάνει την εμφάνιση μιας «αστικής δημόσιας σφαίρας» την πεμπτουσία της πολιτικής νεωτερικότητας. Είναι αλήθεια ότι η πολιτική νεωτερικότητα είναι άμεσα συνδεδεμένη με μια αξίωση της κοινωνίας ενάντια στο κράτος.

7«Η αστική δημόσια σφαίρα μπορεί αρχικά να θεωρηθεί ως η σφαίρα των ιδιωτών που ενώνονται σε ένα δημόσιο.  Αυτοί διεκδικούν την δημόσια σφαίρα που ρυθμίζεται από την εξουσία, αλλά απευθείας ενάντια στην ίδια την εξουσία, προκειμένου να είναι σε θέση να συζητήσουν μαζί της τους γενικούς κανόνες των ανταλλαγών, στο πεδίο της ανταλλαγής των εμπορευμάτων και της κοινωνικής εργασίας – τομέας που παραμένει ουσιαστικά ιδιωτικός, αλλά ο οποίος είναι πλέον σημαντικός για τη δημόσια τάξη» ⁵ .

8Από μια ιστορική συντόμευση αρκετά αξιοσημείωτη, θεωρείται γενικά ότι, από τον XVII έως XVIII ^ο αιώνα, τα πολιτικά συστήματα των δυτικών κοινωνιών κυριαρχούνται από αυτή την αναφορά στη δημόσια δικαιολόγηση – εξομοιώσιμη με τη δημοκρατία - που «παράγεται από τον εαυτό της», επειδή "εντέλλεται με συγκεκριμένο τρόπο από τις εμπειρίες ιδιωτικού χαρακτήρα που έχουν στο φόντο την αλληλένδετη υποκειμενικότητα του δημόσιου και της σφαίρας της ιδιοτικότητας ειδικά στην οικογένεια» ⁶ . Ξεχνιέται λίγο γρήγορα ... η συνέχεια του βιβλίου του Habermas στο οποίο αναφέρει από την μια πλευρά ότι αυτή η σφαίρα είναι άμεσα μια σφαίρα «μη δημόσια», καθώς περιορίζεται στο αστικό δημόσιο και, από την άλλη, ότι αυτή μειώνεται από τον XIX ^ο αιώνα για να εκφυλιστεί εντελώς στον xx ^ο αιώνα. Η θεσμοθέτηση της δημόσιας σφαίρας, η αναγνώρισή της από το κράτος σηματοδότησε την έναρξη της παρακμής του ⁷. Προσφεύγοντας στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία και την γραφειοκρατία συνέβαλε στην εξάλειψη κάθε πολιτικής στιγμής για τον περιορισμό των συνεπειών της ανόδου της κοινής γνώμης. Η σταδιακή επέκταση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και η υποχώρηση της πολιτικής πάνε επομένως χέρι-χέρι και αυτή η ισοτιμία είναι το άμεσο προϊόν του φόβου / γοητείας που ασκεί ο λαός στην αστική τάξη.

9Η «εκκαθάριση» της πολιτικής επιτυγχάνεται με δύο διαδικασίες: την κοινωνικοποίηση του κράτους και την κρατικοποίηση της κοινωνίας.

10 «Ο παρεμβατισμός έχει τις ρίζες του στο γεγονός ότι οι συγκρούσεις συμφερόντων έχουν μετατραπεί σε πολιτικές συγκρούσεις, όταν δεν είναι πλέον δυνατό να επιλυθούν στο επίπεδο της ιδιωτικής σφαίρας. Έτσι, μακροπρόθεσμα η κρατική παρέμβαση στον κοινωνικό τομέα προκαλεί επίσης τη μεταφορά αρμοδιοτήτων: ορισμένοι τομείς που σχετίζονταν με την δημόσια αρχή στη συνέχεια υπάγονται σε ιδιωτικούς φορείς. Και η επέκταση της κρατικής εξουσίας στους περισσότερους ιδιωτικούς τομείς έχει ως συνέπεια την αντίστροφη διαδικασία κατά την οποία η κοινωνική εξουσία αντικαθίσταται από το κράτος σε ορισμένες περιπτώσεις. Η βάση της αστικής δημόσιας σφαίρας (ο διαχωρισμός του κράτους και της κοινωνίας), αρχίζει να καταρρέει μόλις ξεκινάει η διαλεκτική της κοινωνικοποίησης του κράτους που εκδηλώνεται την ίδια στιγμή με την κρατικοποίηση της κοινωνίας » ⁸.

11Σήμερα, το πρώτο φαινόμενο είναι ένα βασικό στοιχείο της πολιτικής. Τα ζητήματα της εξουσίας κυριαρχούνται εξ ολοκλήρου από τα κοινωνικά ζητήματα και κυρίως τα οικονομικά. Είμαστε μάρτυρες σε μια άμεση θεσμοθέτηση του κοινωνικού στην πολιτική. Οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται άμεσα για και από την κοινωνία. Σύμφωνα με τους όρους της κοινωνίας, πρέπει να ακουστούν προφανώς τα μπλοκ των κοινωνικών συμφερόντων (συνδικάτα, πολιτικά κόμματα, επώνυμοι, διάφορες ενώσεις, ομάδες πίεσης, κ.λπ.) που είναι συνδεδεμένα ή που σκοπεύουν να συνδεθούν άμεσα και θεσμικά με τις πηγές των θεσμικών εξουσιών. Οι δίαυλοι επικοινωνίας εμφανίζονται και εξασφαλίζουν μια συνεχή ροή πληροφοριών μεταξύ του κοινωνικού και της εξουσίας. Στο πλαίσιο αυτό, ο πολιτικός τομέας γίνεται ο τόπος συγκρούσεων της λογικής των συμφερόντων και όχι ο τόπος για τον προσδιορισμό του δημόσιου συμφέροντος.

12Τα μόνα συμφέροντα που μετρούν είναι τα κατεστημένα συμφέροντα, αυτά που είναι επαρκώς αντιπροσωπευτικά και ισχυρά για να αναγνωρίζονται από το κράτος ως νόμιμα, ενώ τα εξατομικευμένα άτομα, τα συμφέροντα που είναι ανίκανα να συσσωματωθούν, να εκπροσωπηθούν, ή οι δυνάμεις που εκδηλώνουν μια πολιτική στιγμή εκτός του κοινωνικού δεν παίζουν κανένα ρόλο. Σε αυτό το πλαίσιο, το δημοκρατικό παιχνίδι περιορίζεται στην επιρροή της κοινής γνώμης. Για τον πολιτικό, ο στόχος είναι να πείσει ότι είναι σε θέση να εκπροσωπεί τη μεγαλύτερη μάζα των εξατομικευμένων ή συσσωματωμένων συμφερόντων. Βέβαια, αυτά τα δεδομένα αφήνουν ελεύθερο το παιχνίδι για τη χειραγώγηση στην αντιπροσώπευση και όπως επισημαίνεται από τον Χάμπερμας « “Το γενικό συμφέρον” (...) έχει εξαφανιστεί από τη στιγμή που τα προνομιούχα ιδιωτικά συμφέροντα έχουν καταλάβει το προνόμιο να εκπροσωπήσουν τους εαυτούς τους μέσω της διαφήμισης ^9  ,», ωστόσο, το σύστημα είναι δημοκρατικό με την έννοια ότι ο λόγος και η πολιτική πρακτική παραμένουν συνδεδεμένα με τα συμφέροντα των ατόμων, τόσο ως εργαζόμενων όσο και ως καταναλωτών: ικανοποίηση των αναγκών, διατήρηση του στάτους, εγγύηση της προσωπικής ασφάλειας. Εξού και ο ενοποιητικός χαρακτήρας της δημοκρατικής πολιτικής ζωής: οποιοδήποτε κοινωνικό συμφέρον είναι νόμιμο, αν αυτό αποδειχθεί από την αντιπροσωπευτικότητά του.

13Αυτή η κίνηση της κοινωνικοποίησης του κράτους και της εκκαθάριση κάθε πολιτικής στιγμής συμβάλει στην υποτίμηση της αξίας του κατόχου της εξουσίας. Πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη το «μπλούζ» των πολιτικών, όταν παραπονούνται ότι βαραίνουν όλο και λιγότερο στην λήψη αποφάσεων. Το να είναι ένας υπουργός, δεν σημαίνει καθόλου ότι είναι παντοδύναμος καθώς τα κοινωνικά δεδομένα μιας πολιτικής απόφασης είναι πολυάριθμα. Αντίθετα, δεν μπορούμε να πούμε πλέον ότι οι πολιτικές αποφάσεις είναι πλήρως γραφειοκρατικοποιημένες γιατί το σπάσιμο των κοινωνικών συμφερόντων και οι σύνθετες εξελίξεις του αγώνα μεταξύ αυτών των συμφερόντων – στο πεδίο της κλασικής εξουσίας, όπως και σ’ αυτό των μέσων ενημέρωσης – διαρρηγνύουν σταθερά τη γραφειοκρατική ρουτίνα. Αυτό που κυριαρχεί είναι μάλλον το παζάρι, οι πόλεμοι των θέσεων, οι συμμαχίες και οι προδοσίες, οι περιορισμοί και οι πιέσεις, όλα αυτά συμβάλλουν σε μια αποπροσωποποίηση της εξουσίας και στην κοινωνικοποίησή της ¹⁰ . Οι αυστηρώς πολιτικές διαδικασίες έχουν γίνει τεχνικές διακυβέρνησης, τεχνικές διαχείρισης αλλά επίσης και τεχνικές εξισορρόπησης των συμφερόντων. Η δικαιολογημένη επιλογή έχει αντικατασταθεί από την στάθμιση των απόψεων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων ¹¹ .

14Η άλλη κίνηση, η κρατικοποίηση της κοινωνίας, δίνεται σωστά από την ανάλυση της Hannah Arendt η οποία θεωρεί στην πραγματικότητα μια διαδικασία απώλειας της ιδιωτικής ζωής προς όφελος της κοινωνικής σφαίρας. Από τη σκοπιά μιας κοινωνίας που διαθέτει μια δημόσια σφαίρα, η ιδιωτική ζωή εμφανίζεται ως μια σφαίρα ουσιαστική. Βέβαια, δεν είναι αληθινά ανθρώπινη - για την Arendt η ανθρωπότητα ορίζεται από τη συμμετοχή στα κοινά, από μια αντικειμενική σχέση με τους άλλους - αλλά δεν είναι λιγότερο η πηγή κάθε ταυτότητας των ατόμων. Στη πολιτική νεωτερικότητα, όπως γνωρίζουμε, και σε αντίθεση στην περίπτωση αυτή με τις κοινοτοπίες, αυτή η ιδιωτική σφαίρα εξαφανίζεται κάτω από την πίεση του κοινωνικού. Όπως λέει η Arendt "κοινωνία της μάζας καταστρέφει όχι μόνο το δημόσιο αλλά και το ιδιωτικό: στερεί από τους ανθρώπους όχι μόνο τη θέση τους στον κόσμο, αλλά και από τα σπίτια τους, όπου κάποτε αισθάνονταν προστατευμένοι από τον κόσμο ¹²." «Η αντίθεση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου, χαρακτηριστικό των πρώτων σταδίων της νεωτερικής εποχής, ήταν ένα προσωρινό φαινόμενο, το οποίο ανήγγειλε την πλήρη εξάλειψη της ίδιας της διαφοράς μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, και το ένα και το άλλο απορροφήθηκαν από την σφαίρα του κοινωνικού ¹³  .  " Παραδείγματα αυτού του φαινομένου αφθονούν. Η εκπαίδευση των παιδιών εξαρτάται σήμερα σχεδόν αποκλειστικά από τις ενέργειες του κράτους (σχολεία, κοινωνικές υπηρεσίες), και το κοινωνικό περιβάλλον (μέσα ενημέρωσης, μόδες, κ.λπ.).  Η ευρύτερη οικογένεια και η γειτονιά που έπαιζαν έως τώρα σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης έχουν ξεπεραστεί. Είναι το κοινωνικό που εξασφαλίζει αυτή τη διαδικασία με μορφές όλο και λιγότερο θεσμικές και όλο και πιο άμεσες. Το σχολείο υποχωρεί απέναντι στην εξουσία των μέσων ενημέρωσης, στα μοντέλα που παράγονται από τη διαφήμιση, στην ταυτοποίηση με τα κοινωνικά αρχέτυπα (το top model, ο σταρ, κ.λπ.) .. Οι γονείς είναι πολύ ικανοποιημένοι από αυτή την εξέλιξη. Μερικοί χαίρονται που θα ξεφορτωθούν ένα κουραστικό καθήκον. Άλλοι πλειοδοτούν πάνω στο φαινόμενο υπερασπιζόμενοι μια "ελευθεριακή" εκπαίδευση στο όνομα της καθαρότητας της παιδικής ηλικίας, που συχνά σημαίνει την εγκατάλειψη όλων των μορφών εκπαίδευσης και, συνεπώς, να αφεθεί ο χώρος στο κοινωνικό περιβάλλον. Αντιλαμβανόμενοι τα παιδιά ως όντα "φυσικά" και "αυτόνομα", τα δίνουν ως τροφή στην κοινωνική καλλιέργεια που ορίζει τις συμπεριφορές τους και τις τυποποιημένες ανάγκες, αλλά κανένα όπλο για να δημιουργηθούν ως άτομα ¹⁴ .

15Η απώλεια της ιερότητας της ιδιοκτησίας είναι άλλη μία εκδήλωση του εκφυλισμού της ιδιωτικής σφαίρας. Η νεωτερική εποχή άρχισε με την απαλλοτρίωση των μικρών ιδιοκτητών και από τότε καμία ιδιοκτησία δεν είναι προστατευμένη. Τα προσωπικά περιουσιακά στοιχεία (τραπεζικές καταθέσεις, μισθοί) είναι κατασχετέα σε κάθε περίπτωση. Παράλληλα, η ιδιοκτησία έχει χάσει κάθε απτή μορφή και κάθε σχέση με τον ιδιοκτήτη της. Η ιδιοκτησία που μετράει, αυτή που φέρει πραγματικά τον πλούτο (χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία) είναι άυλη. Δεν βρίσκει πλέον την απόδειξη στον αισθητό κόσμο, αλλά μόνο στις μνήμες των υπολογιστών. Αυτά τα περιουσιακά στοιχεία δεν είναι ιδιοκτησία κανενός ιδιαίτερα, ανήκουν σε συλλογικούς φορείς, νομικά πρόσωπα ή γραφειοκρατίες, και δεν έχουν συγκεκριμένο τίμημα. Η αξία τους είναι τεράστια σήμερα, αλλά αύριο, μέσα από το παιχνίδι  της αλλαγής κάποιων δεικτών, μπορεί να καταρρεύσουν ξαφνικά. Με άλλα λόγια, η αξία μιας ιδιοκτησίας και η ίδια η ύπαρξή της εξαρτάται αποκλειστικά από κοινωνικές αποφάσεις, από κοινωνικές εκδηλώσεις που κανείς δεν είναι σε θέση να ελέγξει, με εξαίρεση, σε κάποιο βαθμό, τα κράτη και οι πολυεθνικές.

16Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν ότι η πρόοδος του κοινωνικού οδηγεί σε μια σχεδόν πλήρη απώλεια του ελέγχου του ατόμου πάνω από τη ζωή του. Βέβαια, χάρη στο κοινωνικό, η παντοδύναμη κυριαρχία της κεφαλής της οικογένειας μειώθηκε και τα άπλυτα πλένονται μετά βίας στην οικογένεια. Ωστόσο, ο ιμπεριαλισμός του κοινωνικού οδηγεί επίσης στην απώλεια κάθε καθαρού χώρου για το άτομο, ένα τόπο όπου έχει να κάνει με τον έλεγχο του εαυτού του. Τώρα, το ιδιωτικό και κατά συνέπεια η ταυτότητα φαίνεται να μειώνεται στο οικείο, στις λειτουργίες του σώματος: την τροφή, τη σεξουαλικότητα, αν και εδώ, όπως θα δούμε, η κοινωνική επιρροή δεν είναι απούσα.

[...]