ΑΠΟΫΛΟΠΟΙΗΣΗ Ή ΡΕΥΣΤΟΠΟΙΗΣΗ;

αποσπασμα (6 απο 6) απο το κειμενο:

«ρευστα συστήματα και κοινωνία του συνδετικισμου (connexionnisme)»

Απρίλιος του 2012 , Bernard Pasobrola

---

 

Αποϋλοποιηση ή ρευστοποιηση;

57Τα «ρευστά συστήματα" συχνά αντιμετωπίζονται ως αποϋλοποίηση του κόσμου και της οικονομίας ειδικότερα. Η αύξηση του μεριδίου της «άυλης» εργασίας στη διαδικασία της παραγωγής - πνευματική δημιουργικότητα, επιστημονική ή ενημερωτική και επικοινωνιακή ικανότητα - θα οδηγήσει σε μια νέα μορφή συσσώρευσης που ορισμένοι αποκαλούν γνωσιακό καπιταλισμό . «Η μέθοδος παραγωγής του γνωσιακού καπιταλισμού (...) βασίζεται στην συλλογική εργασία των εγκεφάλων από κοινού σε δίκτυο μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών," γράφτηκε για παράδειγμα από τον Yann Moulier-Boutang⁵⁶ . Η "άυλη εργασία" θα «αναγνωρίζεται ως θεμελιώδης βάση της παραγωγής» (Lazzarato και Negri) ⁵⁷ . Φαίνεται ότι γίνεται μια σύγχυση μεταξύ ροής και ρευστότητας αφενός, και ανυπόστατου και άυλου αφετέρου. Οι Ροές και τα ρευστά δεν είναι άυλα - εκτός από εκείνα που υποτίθεται ότι εξαπλώνουν την Θεία Χάρη. Ωστόσο, αντιτίθενται στην στερεά υπόσταση που ορίζεται από την χωροχρονική σταθερότητά της. Αλλά αν οι ροές δεν είναι άυλες, δεν έχουν πλέον τη δύναμη να αποϋλοποιηθούν. Γεννημένο το ίδιο στη σφαίρα της κυκλοφορίας, το κεφάλαιο δεν στοχεύει ούτε στην αποϋλοποίηση ούτε στην αραίωση της υπόστασης, αλλά στην ρευστότητα της οικονομικής και κοινωνικής δυναμικής, δηλαδή, επιδιώκει να προωθήσει την ταχύτητα κυκλοφορίας και να αξιοποιήσει τα ρευστά στοιχεία, όπως την ελαστικοποίηση της εργασίας, σε σχέση με τις δομικές αδράνειες και τα ογκώδη περιουσιακά στοιχεία, υποκείμενα σε φθορά και τεχνολογική απαξίωση.

58Η ρευστή δυναμική επηρεάζει την βιομηχανική παραγωγή κυριολεκτικά, που ήταν για τον Μαρξ και την κλασική οικονομία η κύρια πηγή δημιουργίας αξίας. Τείνει να μετατρέψει τη λογική των αποθεμάτων, ή την διαχείριση της εργασίας, αλλά δεν τους είναι εγγενώς αντίθετη και απαιτεί η ίδια τα μέσα και μια τεράστια ανάπτυξη των υλικών ροών με αφετηρία την αύξηση των ενεργειακών πηγών. Είδαμε ότι αυτή η ρευστοποίηση συνεπάγεται έναν σημαντικό μετασχηματισμό της εργασίας που παίρνει μια ρευστή όψη όλο και πιο έντονη (παραγωγική δραστηριότητα και ο έλεγχος της ροής), φαινόμενο που καταχρηστικά  περιγράφεται ως «γνωσιακό» ή «άυλο».

59Η διεθνοποίηση και τα πληροφορικά δίκτυα επιτρέπουν, για παράδειγμα, μια συνεχή δραστηριότητα του προσωπικού μιας εταιρείας με τη μορφή τριών βαρδιών, με βάση την εξάπλωση της κατανομής των εργασιών σε πολλές ηπείρους με τις διαφορετικές ζώνες ώρας των υποκαταστημάτων ή θυγατρικών . Ο χώρος των ροών είναι μη-εδαφικός και ο χρόνος έχει φτάσει στο μέγιστο της ρευστότητάς του με μια εξορθολογισμένη γραμμικοποίηση που εξαφανίζει όλα τα ίχνη της κυκλικότητας, εκτός από αυτό που εκδηλώνεται με τη μορφή των κρίσεων. Ένας σημαντικός αριθμός των «διεθνών συναλλαγών" που καταγράφονται από τους δείκτες με τη μορφή μεταβίβασης περιουσιακών στοιχείων δεν είναι πλέον στην πραγματικότητα παρά μεταβιβάσεις της ροής εντός του ίδιου δικτύου ή βιομηχανικού ομίλου, ή μεταξύ διάφορων εταιριών. Ορισμένοι ειδικοί εκτιμούν ότι αυτή τη στιγμή πάνω από ένα τρίτο και έως το ήμισυ του παγκόσμιου εμπορίου πραγματοποιείται με την μορφή ενός ενδοεταιρικού μη-εμπορίου. Αλλά αν η ανταλλαγή ευνοεί τη ροή σε σχέση με τις μεταφορές της υπόστασης, δεν γίνεται γι’ αυτό «άυλη». Οι Βιομηχανικές υποδομές, στερεά κατ 'εξοχήν στοιχεία, έχουν οι ίδιες κερδίσει μια κάποιας μορφής κινητικότητα, δεδομένου ότι οι βιομηχανίες δεν διστάζουν πλέον να μετεγκατασταθούν σε χώρες όπου τα εργατικά χέρια είναι φθηνότερα, ακόμη και, σε ορισμένες περιπτώσεις, είναι αλήθεια αρκετά σπάνια, με τη μετεγκατάστασή τους εκ’ νέου στη χώρα προέλευσης.

60Η μεταφορά του Saint-Simon φτάνει εδώ στα όριά της, γιατί θα ήταν άσκοπο να αντιπαραθέσουμε δύο ανταγωνιστικές λογικές που συγκρούονται, αυτή του στερεού (το κράτος, οι σταθεροί θεσμοί, η παραγωγή αγαθών) και αυτή του ρευστού (την περίφημη χρηματιστικοποίηση, ή των ΤΠΕ (Τεχνολογία Πληροφοριών και Επικοινωνιών), της ενέργειας ή άλλων), ως εάν το ένα να είναι «καλό» και το άλλο «κακό» για την οικονομία. Το κεφάλαιο είναι ένας γενικός όρος που δεν είναι ούτε καθαρά υπόσταση ούτε καθαρά ρευστό, το οποίο δεν προέρχεται από μία κατηγορία παικτών "που κατέχουν τα μέσα παραγωγής», ούτε από τους εταίρους του παιχνιδιού της παγκοσμιοποίησης. Είναι η διαδικασία όπου αλληλεπιδρούν όλα αυτά τα στοιχεία για να παράγουν την υπόσταση, ενώ επιταχύνουν συνεχώς τις κινήσεις ρευστότητας.

ρισκο και χρονικότητα

61Αν η ρευστοποίηση οδηγεί σε μια αύξηση της υπόστασης, είναι επίσης η προέλευση μιας χαοτικής κίνησης που απεικονίζει χωρίς αμφιβολία κάποιες μεταφορές που χρησιμοποιούνται σήμερα: «φούσκες» που διογκώνονται και σκάνε, «καταιγίδες» ⁵⁸  χρηματιστικές ή δανειακές, "ναυάγια" ορισμένων κρατών, κλπ.. Αυτή η διαδικασία δεν είναι απρόσωπη, ούτε το αποτέλεσμα κάποιου αυτοματισμού ανεξάρτητου της ανθρώπινης θέλησης. Κατευθύνεται συνεχώς από τα μεγάλα δίκτυα ισχύος που έχουν την εξουσία να ενεργούν σε παγκόσμια κλίμακα ⁵⁹ .

Οι κρισεις, οι συγκρουσεις και τα ρισκα

62Παίζοντας με τις εθνικές αντιπαλότητες, οι μεγάλοι βιομηχανικοί και χρηματιστικοί όμιλοι αποκτούν τον έλεγχο του παιχνιδιού και επιβάλουν απορρυθμίσεις με ολοένα και μεγαλύτερη σημασία. Η διεθνοποίηση του δικαίου από οργανισμούς διαιτησίας  που είναι υπεύθυνοι για τις συγκρούσεις στην παγκόσμια οικονομία και τους χρηματοπιστωτικούς υπερεθνικούς οργανισμούς, ασκεί μια ισχυρή πίεση στα κράτη. Αλλά, όπως προαναφέρθηκε, αυτό δεν σημαίνει ότι τα κράτη έχουν απομακρυνθεί πλήρως από τις λειτουργίες τους και έχουν απορριφθεί από την παγκόσμια οικονομία. Είναι αντίθετα απαραίτητα για την εδραίωση των προτύπων και την εφαρμογή των πολιτικών της εκπαίδευσης, των μεταφορών, της ενέργειας και της εσωτερικής ασφάλειας. Επίσης, είναι επιφορτισμένα να περάσουν τις χρηματοπιστωτικές πολιτικές που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του διεθνούς ανταγωνισμού στην παγκόσμια αγορά, όπως ορίζονται στα θεσμικά όργανα όπως ο ΠΟΕ, η Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ ή των G8, G20, των οργανισμών αξιολόγησης και άλλων διακρατικών οργανισμών για τη ρύθμιση της παγκόσμιας οικονομίας ⁶⁰ .

63Ένας από τους τρόπους που τα κράτη χρησιμοποιούν για να εξυπηρετήσουν την παγκόσμια οικονομία, παράλληλα με την αποθεσμοποίηση των πιο παραδοσιακών μεσολαβήσεων, είναι η δραματουργία των κρίσεων, των συγκρούσεων και των κινδύνων. Οι κυριότεροι κίνδυνοι που χρησιμοποιούνται ως μοχλός για τις πολιτικές αυτές είναι οι κίνδυνοι οι τεχνο-επιστημονικοί, οι περιβαλλοντικοί, της τρομοκρατίας και οι χρηματιστικοί. Η εκπαίδευση στο φόβο έχει γίνει το κύριο καθήκον και σχεδόν την επίσημη αποστολή τους στον πλανήτη των ΤΠΕ, που διαχέεται διαρκώς και δίνει την κατάλληλη απάντηση σε κάτι που μπορεί να εμφανιστεί ως πραγματικός ή δυνητικός κίνδυνος.

64Μολονότι τονίστηκε ότι το ρίσκο έχει μόνο φαινομενικά υποκατασταθεί από τον κίνδυνο - τα Τεχνικά Μακρο-Συστήματα έχουν αντιστρέψει τη διαδικασία και έχουν θέσει τον κίνδυνο στο προσκήνιο -, ο Alain Gras εξήρε επανειλημμένα την "υλική ασφάλεια που [τα ΤΜΣ] μας παρέχουν". Παράξενο παράδοξο μιας «ασφάλειας» που βασίζεται στον "κίνδυνο", παράδοξο που αντικαθιστά επίσης τον εαυτό του⁶¹ .

65Συνεχίζοντας το επιχείρημά του και περνώντας από την ιστορική ανάλυση στην προοπτική του συστημικού ρίσκου, ο Gras γράφει, σαν να προσπαθεί να βρει δικαιολογίες για το πάθος του για αυτή την ανεξέλεγκτη διαδικασία: «Ωστόσο, όταν οι άνθρωποι επινόησαν ένα νέο τρόπο να υπάρχουν στον κόσμο, το παιχνιδιάρικο πνεύμα υπερισχύει πάνω στον κρύο υπολογισμό με βάση τα άμεσα υλικά συμφέροντα. Η δύναμη του ορθολογικού (...) έγινε επίσης ένα παιχνίδι παθιασμένο και συναρπαστικό, το δράμα είναι ότι σήμερα αυτό το παιχνίδι μπορεί να τελειώσει άσχημα για όλους τους ανθρώπους ". ⁶² Αναρωτιέται κανείς αν το "παιχνιδιάρικο πνεύμα" και ο "ψυχρός υπολογισμός" είναι πραγματικά σε αντινομία, καθώς στον τομέα του παιχνιδιού ή σε αυτόν του πολέμου, ένας λεπτός υπολογισμός είναι απαραίτητος για την εξασφάλιση της «νίκης» - νικάει σημαίνει ταυτόχρονα να κερδίσει και να αυξήσει τον πλούτο ή την εξουσία του. Ο πόλεμος και η τεχνική (η τεχνική σε μια πολύ ευρεία έννοια που περιλαμβάνει επίσης την οικονομική) είναι τέχνες που βασίζονται στον υπολογισμό του ρίσκου και επομένως της πιθανότητας, όπως συμβαίνει με κάθε τύπο παιχνιδιού ⁶³ . Το ρίσκο είναι η αξιολόγηση των πιθανοτήτων που έχει ένα γεγονός να συμβεί, ένα στοίχημα για το μέλλον, είναι επομένως σχετικό και είναι περισσότερο ή λιγότερο ελεγχόμενο από την πιθανότητα. Ο κίνδυνος, είναι ανεξέλεγκτος, ανήκει στη σφαίρα της τραγωδίας, του απόλυτου.

66Το ρίσκο μερικές φορές εξαφανίζεται, ειδικά αφού έχει ξεχαστεί όταν γενικεύεται και γίνεται κανόνας. Το ζήτημα της ευθύνης εμφανίζεται μόνο όταν το ρίσκο έχει μετατραπεί σε κίνδυνο και όταν ο τελευταίος έχει φθάσει σε ένα ορισμένο επίπεδο αποτελεσμάτων, όπως σε μια βιομηχανική καταστροφή. Κανονικά, η ευθύνη αυτή διαχέεται και μεταφέρεται στο "σύστημα" γενικά, δηλαδή στην  διαχεόμενη παραγοντικότητα που υποτίθεται ότι λειτουργεί με ένα τρόπο που διανέμεται στα δίκτυα - δίκτυα των οποίων δεν προσδιορίζονται ποτέ με ακρίβεια τα περιγράμματα. Ποιος είναι υπεύθυνος για την πώληση ενός επικίνδυνου φαρμάκου, ενός ατυχήματος, μιας περιβαλλοντικής ρύπανσης ή ακόμα και μιας εγκληματικής πράξης; Είναι ο κατασκευαστής, ο υπεύθυνος υπηρεσίας στην κρίσιμη στιγμή, ο προμηθευτής των πρώτων υλών, ο νομοθέτης, ένα συγκεκριμένο διοικητικό στέλεχος, ο ψυχίατρος, τα μέσα ενημέρωσης; Αυτά τα ερωτήματα παραμένουν γενικά αναπάντητα, ή οδηγούν σε μακρές δικαστικές διαδικασίες. Συμβαίνει το ίδιο στις οικονομικές-χρηματοπιστωτικές «κρίσεις»  των οποίων οι αιτιώδεις αλυσίδες κρύβονται από την αδιαφάνεια και την πολυπλοκότητα του «συστήματος» - αδιαφάνεια και πολυπλοκότητα που επιτρέπουν τις αποφάσεις τις πιο επικίνδυνες για το ίδιο το «σύστημα». Ο συστημικός φόβος είναι επίσης ένα πολιτικό όπλο: η ανησυχία που προκαλείται από την έλλειψη ή την ανισότητα είναι ασήμαντη σε σύγκριση με αυτή της "ασφάλειας" που παρέχει μια βιομηχανία όλο και πιο θριαμβευτική. Κάθε καταγγελία του ρίσκου, κάθε επιστημονικό στοιχείο ή διοικητική σχέση που αποκαλύπτει ένα πραγματικό ή δυνητικό κίνδυνο, ενισχύει αυτή τη βιομηχανία, με τον ίδιο τρόπο που οι κατηγορίες εναντίον της τρομοκρατίας έχει ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της αμυντικής βιομηχανίας. Ο συστημικός φόβος είναι όμως δίκοπο μαχαίρι. Αποθαρρύνει τη βούληση για αλλαγή, αλλά ενσταλάσσει την ιδέα ότι, αν αυτή συμβεί, θα πρέπει να είναι ριζική. Υποδηλώνει ότι η αποστολή θα είναι λιγότερο δύσκολη από πριν, γιατί η ρευστότητα οδήγησε σε μια κατάσταση όπου η κοινωνία δεν "συγκρατείται" παρά μόνο από τις ροές της. Θα πρέπει απλά να τις διακόψει για να αποσυντεθεί και πρέπει να ανασυσταθεί σε νέες βάσεις.

67Το κατ’ εξοχήν ρευστό σύστημα που είναι το ηλεκτρικό δίκτυο έχει αναδομήσει εις βάθος τον παραγωγικό τομέα και η διανεμητικότητά του (distributivité)  έγινε η προϋπόθεση για την επιτυχία της επανάστασης των ΤΠΕ. Αλλά αντίστροφα, η παραγωγή και η διανομή της ηλεκτρικής ενέργειας είναι connexio-εξαρτημένη καθώς το σύστημα είναι διαχειρίσιμο μόνο χάρη στην χρήση των ΤΠΕ, γεγονός που το καθιστά ευάλωτο σε πληροφορική δολιοφθορά ⁶⁴ . Οι υπηρεσίες της άμυνας των χωρών όπου το επίπεδο της μηχανογράφησης είναι το πιο ανεπτυγμένο - και ως εκ τούτου εντελώς μη αναστρέψιμο - αναζητούν τρόπους για να το προστατεύσουν από επιθέσεις στον κυβερνοχώρο που μπορεί να είναι εξίσου καταστρεπτικές με συμβατικούς πολέμους. Μόλυνση των πυρηνικών φυγοκεντρωτών του Ιράν το 2009 από ιούς που δημιουργήθηκαν από την Δύση ή η παράλυση της Εσθονίας το 2007, που προκλήθηκε από τους Ρώσους ως αντίποινα εναντίον της μετακίνησης ενός μνημείου που ανεγέρθηκε στη διάρκεια της κατοχής, η ανακάλυψη των κινέζικων "λογικών βομβών" (κοιμισμένων ιών) στο δίκτυο ηλεκτρικής ενέργειας των ΗΠΑ, όλα αυτά υπογραμμίζουν ότι η ρευστότητα σπρώχνει στα άκρα παράγοντας διαρθρωτικές αδυναμίες. Ευάλωτος σε εξωτερικές επιθέσεις, ο ενεργειακός τομέας είναι επίσης ευαίσθητος στις αποφάσεις ενός μικρού αριθμού χειριστών σε κάθε χώρα.

Χρονικότητα και αιτιοκρατία

68Είδαμε ότι η μεταφορά του Saint-Simon της τάσης υγρού-στερεού ήταν θεμελιώδης για τον σύγχρονο κόσμο μας. Αν η πραγματικότητα βρίσκει τη συνοχή της μέσα από αυτό το είδος της έντασης, είναι γιατί χωρίς αμφιβολία αυτή η μεταφορά διευκρινίζει την οπτική που η ίδια η κοινωνία έχει για τον εαυτό της. Από την εμπορική κοινωνία και στη συνέχεια βιομηχανική έως την κοινωνία του συνδετικισμού, τα ρευστά συστήματα έχουν ασφαλώς εξελιχθεί. Το κυκλοφορικό σύμπαν έχει σχεδιαστεί για την ρευστοποίηση του χώρου και των υποστάσεών του, η ρευστότητα της κοινωνίας του συνδετικισμού θέλει να μετατρέψει το χρόνο.

69Τα ρευστά συστήματα, επιταχύνοντας τον κοινωνικό χρόνο, επιβραδύνουν παραδόξως τους χρόνους απόκρισης και συμβιβάζουν τις ρυθμίσεις για ορισμένους σκοπούς, όπως της δημόσιας υγείας - έχουμε δει ότι σε αυτόν τον τομέα, το κύριο πρόβλημα είναι λιγότερο αυτό του κόστους σε σχέση με το χρόνο αντίδρασης. Η τεράστια ενέργεια που πρέπει να αναπτυχθεί για να αλλάξει την τροχιά αυτών των συστημάτων καθιστά την άσκηση επικίνδυνη και μειώνει της αποτελεσματικότητάς της στο μηδέν. Το παράδειγμα για τις βλαβερές συνέπειες των κινητών τηλεφώνων και σταθμών βάσης ή αυτό των πυρηνικών ατυχημάτων είναι πειστήρια: ακόμα και αν ο κίνδυνος των τεχνολογιών αυτών έχει αποδειχθεί, θα κόστιζε πάρα πολύ να εγκαταλειφθούν - με οικονομικούς όρους, καθώς επίσης και δημιουργικές προσπάθειες, πολιτικό κόστος, και άλλα. Το αποτέλεσμα της επιτάχυνσης της ροής έχει ως συνέπεια την αναστολή, της οποιασδήποτε αλλαγής της κατεύθυνσης της ροής αυτής, γεγονός που ενισχύει την ψευδαίσθηση του συστημικού αυτοματισμού. Ο κοινωνικός χρόνος έχει γραμμικοποιηθεί και υπαχθεί στο χρόνο της τεχνικής ανάπτυξης και αυτή η ανάπτυξη φαίνεται να επιβάλλεται από την κινητικότητα των ρευστών συστημάτων.

70Τα πάντα μας κάνουν να πιστεύουμε ότι η κοινωνία έχει αφομοιώσει τον μη-έλεγχο του ρίσκου και την εγκαθίδρυση της βασιλείας του κινδύνου, και ότι έχει ήδη προβλέψει τις συνέπειες. Όπως και στην πόλη της Οκταβίας που περιγράφει ο Ίταλο Καλβίνο, οι άνθρωποι «γνωρίζουν ότι η αντίσταση στο δίχτυ τους έχει ένα όριο.» Αυτή η βεβαιότητα θεμελιώνει μια νέα χρονική σειρά που είναι με κάποιο τρόπο αντεστραμμένη. Οι Ιστορικές κοινωνίες ενεργούσαν  με το βλέμμα στο μέλλον, ο χρόνος τους ήταν αυτή η ίδια η κίνηση που τους πέταγε προς το μέλλον. Αλλά τίποτα δεν ήταν γραφτό πάνω στην γη και το μέλλον τους ήταν αβέβαιο, χρονικότητα τους χαρακτηριζόταν από τη σφραγίδα της απροσδιοριστίας και του ρίσκου. Οι κοινωνίες μας, αντίθετα, βλέπουν το μέλλον ως μια απειλητική δοκιμασία που συνεχίζει να πλησιάζει, ένα επερχόμενο που αναπόφευκτα θα ναυαγήσει επάνω μας, χωρίς να μπορούμε να παρεκκλίνουμε από την πορεία του.

71Αυτή τη χρονικότητα φορέα οριστικότητας και απειλής, η κοινωνία του συνδετικισμού καταφέρνει λίγο ή πολύ να την εξουδετερώσει, με την διάλυση σε ένα απεδαφοποιημένο χώρο, αφηρημένο και ομαλό, ένα τόπο χωρίς μνήμη, όπου βασιλεύουν οι ΤΠΕ και του οποίου πρόσβαση προνομοποιεί τις απομακρυσμένες αισθήσεις. Συνεχής επικοινωνία και ρέουσα δραστηριότητα ξεπερνούν φαινομενικά την αντίσταση της πραγματικότητας, ανασυνθέτουν τεχνητά την εξαφανισμένη κοινωνικότητα - ανασύνθεση που συμβαίνει με ένα τρόπο πιο απομακρυσμένο από εγγύς, μεγεθύνοντας και απαγορεύοντας ταυτόχρονα την "επαφή". Συνοδεύεται από μια ομιλία εκστατική-απολογητική και μια μόνιμη αυτό-ύμνηση της "επικοινωνίας" θεωρούμενης ως μια νέα υπέρβαση. Τα βέλη των καμπαναριών που κάποτε βρίσκονταν ψηλά έχουν πλέον δώσει την θέση τους σε χιλιάδες κεραίες βάσης ανοίγοντας τον μεγαλειώδη τομέα των ουράνιων επικοινωνιών σ’ αυτούς που ζουν σήμερα και όχι πλέον σ’ αυτούς που πιστεύουν σε ένα απώτερο μέλλον. Παράλληλα, ο χρόνος ορίζεται μετονυμικά από το ρυθμό των τεχνολογικών καινοτομιών που συνθέτουν μια ατελείωτη ακολουθία και δεν έχουν άλλο στόχο από το να γεμίσουν το χρόνο που έγινε κενός.

72Αυτό που ο Τζορτζ Όργουελ είχε φανταστεί με τη μορφή ενός ολοκληρωτικού εφιάλτη - την κατάργηση της κοινωνικής μνήμης και του ιστορικού χρόνου -, η κοινωνία του συνδετικισμού το έχει πραγματοποιήσει με ένα τρόπο εκπληκτικό, βυθίζοντας τα μέλη της σε μια μέθη που ομοιάζει με αυτή της "Βακχικής φρενίτιδας" που ο Hegel εξίσωσε με την "αλήθεια" - παραλήρημα από το οποίο κανείς δεν ξεφεύγει χωρίς τον ρίσκο να χαθεί και που είναι επίσης, για το λόγο αυτό, "διάλειμμα απλό και διαφανές».

73Ωστόσο, ακόμη και αν το μέλλον έρχεται προς εμάς σαν ένα αδιαπέραστο τείχος, δεν έχει διαγράψει τη μνήμη του χρόνου. Η μέθη δεν καταργεί την αίσθηση ότι ο χρόνος δεν έχει ανασταλεί και ότι η πορεία του δεν έχει πραγματικά αντιστραφεί. Γνωρίζουμε ότι αναμένει απλά να του ξαναδώσουμε την πρώτη μεταφορική του έννοια: αυτή μιας περιπετειώδους διαδρομής προς το απρόβλεπτο μέλλον.

74Μπορούμε ως εκ τούτου να διαβάσουμε τα σημάδια της αβέβαιης και συνοπτικά διατυπωμένης εξέγερσης - ταραχές των χούλιγκαν, καταλήψεις αγανακτισμένων, τα κινήματα της νεολαίας στις αραβικές χώρες, εξεγέρσεις ενάντια στις πολιτικές λιτότητας - ως ένα ξύπνημα, ακόμη παραισθητικό και μη απαλλαγμένο από την τεχνολογική ύπνωση. Αλλά αυτά τα σημάδια δεν ψεύδονται: το ρευστό φαντασιακό που ώθησε τον εξορθολογισμό και την κινητικότητα έως το παράλογο, που χώριζε το σώμα και το περιβάλλον του, το εγγύς και το απομακρυσμένο, το υποκείμενο και το αντικείμενο, εισήλθε σε αποσύνθεση τα τελευταία σαράντα χρόνια και δεν μπορεί πλέον να διατηρεί πολύ στο κενό το χώρο του ονείρου.