ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

Ιούλιος του 2014 , Temps critiques

---

1Το κείμενο αυτό παρουσιάζει σε θεωρητική αντίστιξη των σημειώσεων της διάλεξης Το κεφάλαιο ως εξουσία ¹ και του άρθρου «Για να τελειώνουμε με τις θεωρίες της αξίας," σε αυτό το τεύχος.

2Γιατί να επιστρέψουμε σε αυτά τα δύο σημεία. Πιστεύουμε ότι αυτό πρέπει να γίνει επειδή ένας κύκλος έκλεισε. Πράγματι, ενώ η ανάπτυξη της αξίας, ιδίως από τον 19 ^ο  αιώνα αντιστοιχούσε σε μια προοδευτική αυτονόμηση της οικονομίας (το «désen­cla­ve­ment » του Polanyi στο βιβλίο του La grande trans­for­ma­tion) και της κυριαρχίας της, η εξαφάνιση σήμερα αυτής της ίδιας της αξίας μας κάνει να έχουμε την εντύπωση της επιστροφής σε μια προηγούμενη φάση του κεφαλαίου, όπου η κλασική οικονομική θεωρία δεν έχει ακόμη θριαμβεύσει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το ζήτημα της ισχύος και της εξουσίας (προσφιλής στους μερκαντιλιστές θεωρητικούς του 16 ^ου  και 17 ^ου  αιώνα) ξανατίθεται επιτακτικά, ενώ είχε δώσει τη θέση του σ’ αυτό της προέλευσης του πλούτου (ο Σμιθ και στην συνέχεια ο Μαρξ και η θεωρία της αξίας της εργασίας) και της διανομής του (ο Keynes, η σοσιαλδημοκρατία και η εισοδηματική πολιτική).

3Επιπλέον, αν ξαναπαίρνουμε από τους Nitzan και Bichler της έννοιας της κεφαλαιοποίησης, είναι επειδή πιστεύουμε ότι είναι κεντρική για την ανάλυση της επανάστασης του κεφαλαίου.  Πράγματι, μας φαίνεται πιο σωστή από αυτή της αξιοποίησης που δεν μπορεί να επεκταθεί σύμφωνα με τις αναλύσεις μας σχετικά με "την εξαφάνιση της αξίας." Παρομοίως, η έννοια της «διαφορικής κεφαλαιοποίησης» φαίνεται να είναι πιο επίκαιρη από αυτή της απαξίωσης, επειδή βοηθά να κατανοήσουμε την τρέχουσα φάση όχι ως παρακμή του καπιταλισμού, αλλά ως μειούμενη αναπαραγωγή στην οποία υπάρχουν μόνο "νικητές". Τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, διότι αντανακλά την τάση να επεκταθεί αυτή η κεφαλαιοποίηση σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και όχι μόνο εκείνες που αφορούν την παραγωγή ή την κυκλοφορία. Θα πρέπει να κεφαλαιοποιήσουν την εμπειρία του ανθρώπου, τις γνώσεις του, την συνταξιοδότησή του στο πλαίσιο μιας διαδικασίας γενικευμένης ποσοτικοποίησης όλων των κοινωνικών σχέσεων. Αυτό είναι αυτό που αποκαλούμε «κεφαλαιοποιημένη κοινωνία».

Κεφαλαίο και ισχύς

4Πρώτα απ 'όλα πρέπει να θυμόμαστε την τάξη των πραγμάτων. Δεν είναι η δύναμη της οικονομίας που βυθίζει τον κόσμο σε κρίση, αλλά η εξάντληση των παραγωγικών δυνάμεων και οι συνακόλουθες δυσκολίες  από την άποψη της ανάκαμψης ενός ανοδικού κύκλου Κοντράτιεφ, ουσιαστική βάση μιας καπιταλιστικής ανάπτυξης, σύμφωνα με τη θεωρία των μεγάλων κύκλων που επικράτησε από το 1930. Από τη δεκαετία του 1980, η αναζήτηση βάσεων ενός νέου κύκλου δεν έχει βρει πραγματικά μια λύση, ακόμα και αν πολλοί οικονομολόγοι πιστεύουν ότι η νέα τεχνολογία των πληροφοριών θα μπορούσε να εγκαινιάσει μια νέα φάση καινοτομίας ικανή να σύρει την ανάπτυξη, όπως κάποτε έκανε στις βιομηχανίες η "κίνηση". Αυτή η πεποίθηση έχει αμφισβητηθεί από το παράδοξο του Solow το 1987 σχετικά με την παραγωγικότητα των ΤΠΕ ο οποίος σημείωσε ότι η εισαγωγή αυτών των νέων τεχνολογιών δεν αντανακλάται στα στατιστικά στοιχεία της παραγωγικότητας. Στην πραγματικότητα, φαίνεται ότι για όλες τις μεγάλες νέες καινοτομίες, υπάρχει μια φάση της αφομοίωσης προτού τεθούν σε ισχύ. Και πράγματι, η ανάπτυξη της οικονομίας των ΗΠΑ στη δεκαετία του 1990 φαίνεται να έχει μερικώς άρει αυτό το παράδοξο καθώς η συνολική παραγωγικότητα ξανάρχισε να αυξάνεται, ενώ η παραγωγικότητα της εργασίας συνέχισε να μειώνεται ² . Ωστόσο, αυτές οι ΤΠΕ παραμένουν περισσότερο τρόπος δικτύωσης (connectionism) του κεφαλαίου παρά ως στοιχεία της διευρυμένης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Και άλλοι παράγοντες, εξωτερικοί αυτή την φορά, όπως ο περιβαλλοντικός κίνδυνος ώθησαν σε μια ανάληψη της όλης διαδικασίας από το επίπεδο Ι, δηλαδή, από τον καπιταλισμό κορυφής όπως τον αποκαλεί ο Μπρωντέλ. Ένας καπιταλισμός κορυφής που υλοποιεί στρατηγικές ισχύος που δεν πρέπει να συγχέονται με τα καθήκοντα ρουτίνας που επιδιώκουν το κέρδος. Για τον Μπρωντέλ, το κεφάλαιο είναι εξουσία: χάρη στην ισχύ του, ιδιαίτερα την οικονομική, μπορεί να κυριαρχήσει από πάνω και να καθοδηγεί τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη χωρίς την ενσωμάτωση οποιασδήποτε άμεσης σχέσης εκμετάλλευσης.  Για τις στρατηγικές της ισχύος συμφωνούμε, αλλά τώρα, στο πλαίσιο μιας «μειούμενης αναπαραγωγής» ³  , η οποία είναι εμφανής μέσα από διάφορα φαινόμενα όπως αυτά της ανάπτυξης μέσω συγχωνεύσεων και εξαγορών και όχι πρόσθετων κεφαλαίων, οι προσπάθειες έρευνας και ανάπτυξης (R & D) αφορούν πλέον περισσότερο την υποστήριξη (επικοινωνία, διαφήμιση) παρά την άνοδο (καινοτομίες), η επικράτηση της κεφαλαιοποίησης πάνω στην συσσώρευση (βλ. τις σημειώσεις που θα ακολουθήσουν για το κεφάλαιο ως εξουσία ) . Με το δικό του τρόπο ο Κέυνς είχε ήδη προβλέψει αυτή την κατάσταση λέγοντας ότι μια κοινωνία μπορεί να λειτουργήσει καλά σε μια «υπο-βέλτιστη» κατάσταση.

5Δεν είναι μόνο ο Μπρωντέλ που είχε υποστηρίξει τη θέση μιας θεμελιώδους πλαστικότητας του κεφαλαίου. Ο Giovanni Arrighi στο Ο μακρύς 20 ^ος αιώνας (Verso, 1994), επιμένει επίσης στο γεγονός ότι το κεφάλαιο δεν έχει προνομιακή μορφή, αλλά αναζητά πάντα την ευελιξία και την ρευστότητα, γεγονός που το οδηγεί να προτιμά ως έσχατο καταφύγιο τη μορφή χρήμα. Έτσι, πριν από τη βιομηχανική επανάσταση είχε από καιρό αναπτυχθεί χωρίς την πρόθεση να κάνει μέγιστη χρήση της τεχνικής προόδου που ήταν ήδη δυνητικά αξιοποιήσιμη εκείνη την εποχή. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει την ποικιλία και τις φάσεις της ανάπτυξης του κεφαλαίου. Στη συνέχεια, η σταδιακή κυριαρχία της βιομηχανικής παραγωγικής μορφής του, το οδηγεί σε αντιφάσεις ως κοινωνική σχέση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας και επομένως το εκθέτει στον κίνδυνο της ανυπακοής των εργαζομένων. Όμως, σε περίπτωση δυσκολιών από αυτή την πλευρά, οι εμπορικές και οικονομικές του τάσεις του επιτρέπουν να συλλάβει το πλεόνασμα από άλλες σχέσεις. Η διαδικασία κυριαρχίας του γίνεται επομένως έμμεση. Όπως είπε ένας οικονομολόγος, "ο καπιταλισμός έχει πάντα πολλά σίδερα στη φωτιά" ⁴. Ωστόσο, η ιστορικοποίηση του κεφαλαίου δεν θα πρέπει να οδηγήσει στην ιδέα της επανάληψης. Σε κάθε στάδιο είμαστε μάρτυρες μιας συνθετικής προσπάθειας από την πλευρά του κεφαλαίου, σύνθεση την οποία πρέπει να είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε. Έτσι, οι πρώτες δύο βιομηχανικές επαναστάσεις προσπάθησαν να ενοποιήσουν το κεφάλαιο γύρω από την παραγωγική του μορφή και οι θεωρίες των Hilferding και του Λένιν ⁵ σχετικά με το χρηματιστικό κεφάλαιο και τον ιμπεριαλισμό προσπάθησαν να λάβουν υπ’ όψη αυτούς τους μετασχηματισμούς, αλλά χωρίς να φτάσουν στην αντίληψη και την περιγραφή αυτής της σύνθεσης παρέμειναν μονομερείς.  Παγιδευμένοι στον ιστορικό ντετερμινισμό τους, δεν είδαν στην αυξανόμενη δύναμη του χρηματιστικού κεφαλαίου και τη σύλληψη από τον ιμπεριαλισμό, παρά μία νέα τελική φάση ανάπτυξης του κεφαλαίου. Επιπλέον ο Hilferding δεν μιλά ακόμα παρά για χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και όχι για χρηματιστικό καπιταλισμό. Αλλά αυτή η σύνθεση εκείνης της εποχής παρέμεινε σε μια κατάσταση πραγματικότητας πολύ ατελούς σε σύγκριση με ό, τι γνωρίζουμε σήμερα στο βαθμό που επιμένει στους παλιούς διαχωρισμούς μεταξύ της οικονομίας και της βιομηχανίας, μεταξύ της παραγωγής και της κυκλοφορίας μεταξύ παραγωγικής και μη παραγωγικής εργασίας μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα.

6Μια άλλη βασική διαφορά είναι ότι σήμερα δεν είναι πλέον ο στρατιωτικός πόλεμος το πρώτο όπλο της εξουσίας. Ο έλεγχος της έρευνας - ανάπτυξης, των πληροφοριών, της «πρόσβασης» (βλ. Rifkin) είναι πιο σημαντικός από την ίδια την κατάκτηση, διότι δεν πρόκειται πλέον για ένα έκτακτο γεγονός που επιβάλλεται σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή και ανακατεύει τα χαρτιά, αλλά για μια διαδικασία καθημερινής κεφαλαιοποίησης. Εκείνος ή εκείνοι που έχουν τον έλεγχο όλων αυτών μαγνητίζουν τον πλούτο, χωρίς απαραίτητα να χρειάζεται να τον παράγουν. Αυτό άλλωστε έκαναν πάντα οι πόλεις - κόσμοι της ιστορίας του κεφαλαίου και αυτό πολύ πριν μπορέσουμε να μιλήσουμε για τον καπιταλισμό. Πολλοί λένε σήμερα, ότι αυτή η πόλη - κόσμος είναι η Νέα Υόρκη, το κέντρο των εμπορικών, τεχνικών και πολιτιστικών δικτύων και γενικότερα των επιχειρήσεων.

7Η εξουσία δεν παίζει πλέον κυρίως στο επίπεδο του "πλεονάσματος". Στην ίδια είναι άχρηστο, εάν δεν είναι εφεδρεία ισχύος, για παράδειγμα στον έλεγχο της Ε & Α, ή στην ελεύθερη πρόσβαση σε ορισμένους πόρους, όπως οι δρόμοι του αερίου και του πετρελαίου. Το ότι η εξουσία δεν παίζει πλέον στο επίπεδο του πλεονάσματος ακυρώνει επίσης τις  διακρίσεις μεταξύ παραγωγικού και μη παραγωγικού. Στην κεφαλαιοποιημένη κοινωνία, τα πάντα είναι παραγωγικά για το κεφάλαιο, αλλά αυτό δεν είναι ακόμη «αλήθεια» για τον καθένα, όπως το παράδειγμα της Γαλλίας, η οποία στην περίοδο του εκσυγχρονισμού για την κάλυψη της υστέρησης (κυρίως την δεκαετία του 1970) ⁶επεδίωξε να κυνηγήσει αυτό που ήταν αντιπαραγωγικό πιστεύοντας ότι θα κάνει κερδοφόρες τις δραστηριότητες.

8Είναι αυτή η μειούμενη αναπαραγωγή που εξηγεί διάφορα φαινόμενα, όπως η προτεραιότητα που δίνεται στην σύλληψη του πλούτου, στην ανταγωνιστικότητα, στις χρηματιστικές μορφές ή σ’ εκείνες που εμφανίζονται ως ραντιέρικες, ενώ η μεγάλη επιχείρηση-δίκτυο θολώνει τα όρια μεταξύ κέρδους και προσόδου. Είναι, επίσης, αυτό που οι Nitzan και Bichler ονομάζουν "διαφορική κεφαλαιοποίηση."  Πράγματι, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε κρίση του κεφαλαίου είναι η ευκαιρία μιας δημιουργικής καταστροφής, όπως είπε ο Schumpeter, και όσοι βγουν νικητές θα βγουν ισχυρότεροι, ενώ άλλοι θα έχουν αποδυναμωθεί ή εξαφανιστεί.  Έτσι, η κριτική της αμερικανικής αριστεράς του P. Gowan βλέπει στις συνέπειες του 2008, τον θρίαμβος της Wall Street, στο βαθμό που οι μεγάλες τράπεζες των ΗΠΑ βγήκαν τελικά ενισχυμένες, διότι, παρά, ή μαλλον εξαιτίας της πτώχευσης μιας εξ αυτών, εκείνες που παραμένουν είναι πλέον πιο συγκεντρωποιημένες και κυρίως αναγνωρίζονται ως ιδρύματα που δεν μπορούν να αποτύχουν (Too big to fail σύμφωνα με τα λόγια του Ομπάμα). Η οργανωτική διάσταση της ισχύος των επιχειρήσεων (οι νέες αρχές της «διακυβέρνησης» ⁸ ), δεν μπορεί να αναχθεί σε αυτό που ήταν στην εποχή του φορντισμού όταν ο J. Galbraith την χαρακτήριζε ως η «τεχνοδομή» και οι  διαχειριστές της. Η νέα οργάνωση κυνηγά την γραφειοκρατία και το πλεονάζον προσωπικό, στρέφεται στις κύριες δραστηριότητές της και αναθέτει υπεργολαβικά τις άλλες επειδή υπάρχει μια μέγιστη προσπάθεια για την ιδιοποίηση του μεριδίου των κερδών μεταξύ των ανταγωνιστών, μεταξύ των διευθυντών και των μετόχων, των υπεργολάβων και των εργοληπτών ⁹ , η οποία απορρίπτει στο περιθώριο τις πιθανές εργασιακές συγκρούσεις και το πρόβλημα της κατανομής της προστιθέμενης αξίας. Φυσικά, οι μισθοί παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ένα κόστος μεταβλητό και εθνικό, είναι ευκολότερο να παίξουν με αυτό από ό, τι με τα πάγια έξοδα όπως τα παγκόσμια καθοριζόμενα κόστη, παρά την τάση μετεγκαταστάσεων στο εξωτερικό και την εσωτερική επισφάλεια, όπου υπάρχουν όρια που δεν μπορούν να ξεπεραστούν. Οι μισθοί δεν είναι παρά ένα κόστος, και παραμένει ένα εισόδημα, ακόμα και όταν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές της προσφοράς φαίνεται να υπερισχύουν. Η απόδειξη συμβαίνει τώρα στο Βερολίνο, το Λονδίνο, το Πεκίνο και την Ουάσιγκτον οι οποίες αποφάσισαν πρόσφατα να δημιουργήσουν ή να αυξήσουν ένα εθνικό κατώτατο μισθό (πηγή: Αρχείο Le Monde , 02.11.2014).

9Επιπλέον, όταν τα πιο σημαντικά κόστη μετακινούνται τόσο ανάντη όσο και κατάντη της παραγωγής με την στενή έννοια , δεν εξυπηρετούν τόσο πολύ στον υπολογισμό της αντίστοιχης παραγωγικότητας των συντελεστών παραγωγής και, συνεπώς, της εργασίας. Η ανάγκη για υπολογισμούς στο όριο, μία από τις βάσεις της νεοκλασικής θεωρίας χάνει τον λόγο ύπαρξής της και θέτει την επαναλαμβανόμενη συζήτηση για την αναγκαία ευελιξία των μισθών.

10 Είναι τα ολοκληρωμένα συστήματα που παράγουν. Η τεχνική πρόοδος με την εισαγωγή όλο και περισσότερο οργανική της τεχνοεπιστήμης στην παραγωγή δεν μπορεί πλέον να συλληφθεί με τον τρόπο του Solow, γεγονός που εξετάζουν οι νέες θεωρίες της "ενδογενούς ανάπτυξης" ¹⁰. Τέλος ο Schumpeter που είχε δίκιο σχετικά με τη δυναμική του κεφαλαίου και το ρόλο της καινοτομίας, αποδείχθηκε ότι ήταν υπερβολικά απαισιόδοξος σχετικά με τους κινδύνους του γραφειοκρατικού εκφυλισμού που σχετίζονται με τον γιγαντισμό των μεγάλων επιχειρήσεων, σε καταστάσεις μονοπωλιακών προσόδων και με την εξαφάνιση επιχειρηματιών πρόθυμων να στοιχηματίσουν για το μέλλον και ως εκ τούτου, να επενδύσουν. Ο Gates, ο Jobs και άλλοι υπάρχουν πέρα από την βαρύτητα της IBM και οι «μισθοφόροι», όπως ο Ghosn (επικεφαλής-ανορθωτής των Nissan και Renault) μπορεί να υποστηρίξει την ισχύ τους λέγοντας "Δεν υπάρχει ανώνυμος αυτοματισμός" σε αντιδιαστολή με την ιδέα του "αυτόματου κεφαλαίου» που αναπτύχθηκε από τον Μαρξ στις Grundrisse .

11Αυτή η μειούμενη αναπαραγωγή και η τάση να ευνοείται η σύλληψη του πλούτου δεν συμβαίνει χωρίς εντάσεις, τόσο εσωτερικά με την αύξηση της εισοδηματικής ανισότητας στο εσωτερικό κάθε χώρας όσο και εξωτερικά, όπου η επιδείνωση των ανταγωνισμού εξουδετερώνει την διαδικασία ενδο-περιφερειακής ένωσης. Σε εθνικό επίπεδο, οι πρώτες ανισότητες εκδηλώνονται από τις αυξανόμενες διαφορές μεταξύ των εισοδημάτων από κεφάλαιο και των εισοδημάτων από την εργασία υπέρ των πρώτων, ακόμη και αν αυτό δεν επαναφέρει τις ταξικές γραμμές μεταξύ ιδιοκτητών και μη ιδιοκτητών, όλο και περισσότερο οι εργαζόμενοι (ή οι συνταξιούχοι πρώην υπάλληλοι) συνδυάζουν τους δύο τύπους εισοδήματος με την ανάπτυξη των εισοδημάτων των εργαζομένων από τόκους και μερίσματα¹¹ .Συνεπώς, δεν έχουμε να κάνουμε, σε αντίθεση με ό, τι ακούμε συχνά, με την επιστροφή του πατρογονικού καπιταλισμού. Οι σημερινοί μέτοχοι που φαίνεται να δίνουν την εντολή τους για μια επιστροφή των επενδύσεων, δεν είναι ιδιοκτήτες, αλλά απλοί δικαιούχοι που απλά επιδιώκουν να διαφοροποιήσουν τις επενδύσεις τους για να εξασφαλίσουν τις αποταμιεύσεις τους (π.χ. σύνταξη ¹² ), γεγονός το οποίο είναι μια πρόσθετη πηγή αστάθειας. Σε διεθνές επίπεδο, στη συνέχεια, όπου οι πλεονασματικές χώρες όπως η Γερμανία είναι μόνο σε σχέση με τις ελλειμματικές χώρες της ίδιας ζώνης στην οποία επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες δικαίου (τα κριτήρια του Μάαστριχτ, το κοινό νόμισμα) και συμπεριφοράς (μια ποιοτική εικόνα, το οικονομικό βάρος τους). Οι ενώσεις και η ΕΕ το αποδεικνύει, είναι ιεραρχικές ενώσεις.

12Η ένταση αυτή αντικατοπτρίζεται στο ζήτημα του δημόσιου χρέους των χωρών. Πράγματι, σε αυτή την μειούμενη αναπαραγωγή η κυρίαρχη χώρα είναι οι πιο χρεωμένη χώρα (Ηνωμένες Πολιτείες) και χρηματοδοτεί αυτό το χρέος με τη σύλληψη του κέρδους. Όμως, προσπαθούν να μας κάνουν να πιστέψουμε σήμερα ότι είναι οι φτωχότερες χώρες της ζώνης του ευρώ, οι οποίες είναι οι πιο χρεωμένες! Ωστόσο, στην ίδια περιοχή, αν πάρουμε την κατάσταση πριν από το 2008, είναι η Γερμανία και κατόπιν η Γαλλία που ήταν οι δύο πιο χρεωμένες μεγάλες δυνάμεις. Είναι μόνο η οικονομική κρίση του 2008 και οι δικές τους πολιτικές «των βατράχων που θέλουν κάνουν το βόδια» που καταβύθισαν τις χώρες της Νότιας Ευρώπης και την Ιρλανδία στην απογοήτευση από την απώλεια της εμπιστοσύνης που προέκυψε από τους παραδοσιακούς τους δανειστές.

13Ένα χαμηλό δημόσιο χρέος δεν ήταν ποτέ το κριτήριο της οικονομικής υγείας. Οι αμερικανοί ειδικοί, όπως ο Rogoff  έχουν οι ίδιοι αναγνωρίσει τα μαθηματικά τους σφάλματα  στον προσδιορισμό ενός μέγιστου ποσοστού 90% χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ, το οποίο δεν πρέπει να υπερβαίνεται σε καμία περίπτωση. Γι 'αυτό σήμερα, και ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, όλοι οι εμπειρογνώμονες και οι ηγέτες πιέζουν ώστε να μη γίνει το χρέος το καίριο ζήτημα, ιδίως δεδομένου ότι αποτέλεσαν την αιτία της ανάπτυξή του. Πράγματι, η επανάσταση του κεφαλαίου έχει αντιστρέψει την έννοια του χρέους της περιόδου του φορντισμού: από ευνοϊκή για τους δανειολήπτες κατά τα έτη 1960-1970 (επιχειρήσεις και νοικοκυριά, χώρες σε πορεία ανάπτυξης), έγινε, από το 1979 ( άνοδος των επιτοκίων και  καταπολέμηση του πληθωρισμού), ευνοϊκή για τους δανειστές.

14Το κεφάλαιο είναι σίγουρα μια αφηρημένη οντότητα, αλλά οι Ηνωμένες Πολιτείες και αυτό που ο βραβευμένος με Νόμπελ στα οικονομικά Joseph Stiglitz αποκαλεί «παγκόσμια οικονομική κοινότητα ¹³  " του δίνει την φιγούρα του σχεδόν-υποκειμένου της κυριαρχίας στο επίπεδο 1, αυτό του καπιταλισμού κορυφής ¹⁴ .

15Η ισχύς των ΗΠΑ, περισσότερο από μια νέα μορφή ιμπεριαλισμού είναι μέρος μιας συνολικής επιθυμίας της παγκόσμιας τάξης από την πλευρά διάφορων δυνάμεων των οποίων θα είναι ρυθμιστής στην έσχατη περίπτωση χάρη στην εξασφαλισμένη φερεγγυότητα του δολαρίου. Αυτός είναι ο λόγος που τόσο σε σχέση με την οικονομική κρίση του 2008 όσο και στην παροχή του πετρελαίου, είναι αυτή που παίρνει τις αποφάσεις. Η Κίνα είναι προς το παρόν ο κύριος σύμμαχός τις, δεδομένου ότι όχι μόνο τις βοηθά να χρηματοδοτήσουν τα ελλείμματά τους, αλλά παίζει το ρόλο της εξισορροπιστικής δύναμης στην Ασία, όπου οι προσπάθειες για την ανεξαρτησία της Ασίας σύμφωνα με το ευρωπαϊκό μοντέλο γύρω από το Ιαπωνικό γιεν έχουν αποτύχει, λόγω της δράσης της Κίνας. Η Κίνα επεκτείνει επίσης οικειοθελώς την ζώνη του δολαρίου, όπως μπορεί να δει κανείς μετά την προσάρτηση του Χονγκ Κονγκ, όπου το νησί διατηρεί μεν το ρόλο του ως ένα σημαντικό οικονομικό κέντρο, αλλά του επέβαλαν ένα νόμισμα, μετατρέψιμο σίγουρα, αλλά συνδεδεμένο με το δολάριο όπως άλλωστε και το νόμισμα της Σιγκαπούρης. Δεν πρέπει να ξεχνάμε το ρόλο μιας κινεζικής διασποράς, όπου η πλειοψηφία των περιουσιακών στοιχείων της είναι εκφρασμένα σε δολάρια. Μπορούμε να ακολουθήσουμε με τον J.-M. Quatrepoint ( η παγκόσμια κρίση , Χίλιες και μια νύχτες, 2008), την ανάπτυξη αυτού του οικονομικού πολέμου που δεν τολμούν να πουν το όνομά του.

16Ιαπωνία αποδείχθηκε ένας ανταγωνιστής υπερβολικά αλαζονικός σε ορισμένους τομείς, όπως η χαλυβουργία, η κλωστοϋφαντουργία και κυρίως στα ηλεκτρονικά εξαρτήματα. Στη συνέχεια ήρθε να προστεθεί μια διαφορά στην οποία οι Ιάπωνες αρνήθηκαν να παραδώσουν στους Αμερικανούς τα απαραίτητα εξαρτήματα που χρειαζόταν η στρατιωτική βιομηχανία των ΗΠΑ. Βιομηχανική απάντηση ήταν άμεση: οι Ηνωμένες Πολιτείες παρείχαν δισεκατομμύρια δολάρια σε έρευνες για εξαρτήματα και στην συνέχεια ακολούθησε η νομισματική αντεπίθεση παίζοντας πάνω στην αξία του δολαρίου και ασκώντας πιέσεις για την άνοδο του γιεν, που ενισχύεται μετέπειτα από μια πίεση για την πτώση των ιαπωνικών επιτοκίων. Το αποτέλεσμα:  ένα οικονομικό τσουνάμι που κανένας ή σχεδόν κανένας δεν ανέλυσε ως ένα οικονομικό πόλεμο και την οικονομική στασιμότητα της Ιαπωνίας που υιοθέτησε τις κακές πολιτικές της λιτότητας με αποπληθωριστικές επιπτώσεις. Στην πραγματικότητα, οι μεγάλες ιαπωνικές εταιρείες έχουν αναγκαστεί να μετεγκατασταθούν στη Νοτιοανατολική Ασία και την Κίνα, σε ό, τι έχει γίνει μια de facto περιοχή του δολαρίου, διότι ούτε το κράτος ούτε οι μεγάλες αυτές εταιρείες δεν θέλουν να αγγίξουν το μοντέλο της μεγάλης επιχείρησης.

17Τα ιαπωνικά κεφάλαια σε δολάρια επομένως μειώνονται σε αναλογία με την άνοδο του γιεν. Οι Ιάπωνες κάτοχοι δολαρίων στην συνέχεια επαναπάτρισαν τα περιουσιακά τους στοιχεία σε δολάρια για να τα τοποθετήσουν σε ακίνητα και μετοχές, καταστρέφοντας έτσι το ιαπωνικό μοντέλο της τράπεζας-επιχείρησης για ένα δυτικό μοντέλο πιο ριψοκίνδυνο, που δημιουργεί φούσκες χρηματοοικονομικές και στην αγορά ακινήτων.

18Αυτό που δεν λέει ο Quatrepoint είναι ότι οι μακροοικονομικές συνέπειες ήταν ένας αποπληθωρισμός για περισσότερα από δέκα χρόνια που υπονόμευσε ένα μέρος της ιαπωνικής δύναμης, ακόμη και εάν οι επιχειρήσεις της παραμένουν γενικά επιτυχείς. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό που λέγεται σήμερα σχετικά με τη μελλοντική δύναμη της Κίνας, λεγόταν πριν είκοσι χρόνια για την Ιαπωνία!

Κρατοσ δικτυο και  εθνικη κυριαρχία

19Όταν αναπτύξαμε την ιδέα της κρίσης της μορφής του έθνους-κράτους (στο n^o  2 του περιοδικού) υπέρ της μορφής του κράτους- δικτύου, κάποιοι μπορεί να σκέφτηκαν ότι πηγαίνουμε προς την κατεύθυνση μιας αποπολιτικοποίησης του κράτους υπέρ μιας απλής καθημερινής διαχείριση των τρεχουσών υποθέσεων του κεφαλαίου από τη μία πλευρά και της σκλήρυνσης των κανονιστικών λειτουργιών του από την άλλη, μέσα στην διαδικασία της οικονομικής και πολιτισμικής (mon­dia­li­sa­tion et glo­ba­li­sa­tion) παγκοσμιοποίησης.

20Και επομένως, ότι το ζήτημα της εξουσίας δεν τίθεται πλέον, ότι  επικρατεί ένα κεφάλαιο-αυτόματο και ότι η επανάσταση του κεφαλαίου πέτυχε ένα από τους στόχους του Σαιν-Σιμόν, δηλαδή το τέλος της πολιτικής και την αντικατάστασή της από την διαχείριση των πραγμάτων (κυριαρχία της οικονομίας και στο εσωτερικό της οικονομίας, κυριαρχία της τεχνικής αυθεντίας) και τα διάφορα κράτη και πολυεθνικές εταιρείες δεν είναι τελικά τίποτα περισσότερο από υποστηρικτές της δυναμικής του κεφαλαίου. Σε καμία περίπτωση.  Πράγματι, πιστεύουμε ότι έχουμε δείξει, τόσο στην ανάλυσή μας των επιπέδων της κυριαρχίας όσο και στην κριτική θεωρία της dériva­tion του Μαρξ (διατίθεται στην ιστοσελίδα μας κείμενο ¹⁵ ), ότι το κράτος, με τη νέα του μορφή, «δεν εγκατέλειψε τα προνόμια και τις παρεμβάσεις του, αλλά ότι αυτές μεταμορφώθηκαν.

21Η εντύπωση της ισχύος που προέρχεται από το Επίπεδο Ι της ιεραρχικής δομής της κυριαρχίας δεν σημαίνει ότι το ζήτημα της εξουσίας συνεχίζει στην έννοια της εθνικής κυριαρχίας (βλ. επίσης το ρόλο που διαδραματίζουν τα «κρατικά επενδυτικά ταμεία»).

22Υπάρχει η τάση να αντιπαρατίθεται από την μια πλευρά, η συγκεκριμένη πολιτική εξουσία ή η «ταξική εξουσία» στον λόγο των ταξιστών και από τις άλλες αφηρημένες δυνάμεις των δικτύων του επιπέδου 1 ως εάν το τελευταίο να αποτελείται μόνο από διεθνείς οργανισμούς, όπως το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την ΕΚΤ και το ευρώ, τις πολυεθνικές, ως εάν τα κράτη να αρκούνταν πλέον μόνο σε μια εθνική διαχείριση στο επίπεδο II, ενώ είναι πολύ παρόντα σε αυτό το Επίπεδο Ι, είτε μέσω της συμμετοχής τους στους διεθνείς οργανισμούς του ή με την ανάπτυξη των δικών τους επιχειρηματικών στρατηγικών¹⁶ . Επιπλέον, γίνεται συχνά λόγος ως εάν οι ροές δεν γνωρίζουν πλέον σύνορα, αλλά οι μεταναστευτικές πολιτικές, οι έμμεσοι φραγμοί που συνιστούν τα βιομηχανικά πρότυπα, είναι εδώ για να αποδείξουν ότι εξακολουθούν να υπάρχουν εθνικοί φραγμοί. Χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιαπωνία και η Κίνα υιοθετούν σήμερα οικονομικές στρατηγικές που σημαδεύονται έντονα από μια ανησυχία εθνικής κυριαρχίας και όλο και περισσότεροι εμπειρογνώμονες στοιχηματίζουν σε μια τελική αποτυχία του ευρώ, το μόνο τρόπο για να ανακτήσουν την ευελιξία προσαρμογής έναντι των οικονομικών κλυδωνισμών.

23Αυτός ο αγώνας για την εξουσία συνδέει στενά τα κράτη και τους μεγάλους ομίλους, αλλά περισσότερο σε μια σχέση αμοιβαιότητας παρά ανταγωνισμού ή εξυπηρέτησης. Πρέπει να είναι πιο αποτελεσματικοί στον ανταγωνισμό είτε μέσω μαζικών επιχορηγήσεων, που εφαρμόζουν αναίσχυντα οι ΗΠΑ, υποτίθεται πρωταθλητές του ελεύθερου εμπορίου, ένα πραγματικό κράτος-επιχείρηση, ενώ η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καταδιώκει και συγκρατεί όλες τις Ευρωπαϊκές προσπάθειες συγκέντρωσης σε Ευρωπαϊκή κλίμακα ή με πιο διακριτά μέτρα όπως αυτά που ο Bérégovoy  συμφώνησε με τις μεγάλες γαλλικές εταιρείες το 1991, με το «ενοποιημένα παγκόσμια κέρδη» (σ.μ. ευνοϊκή φορολογική μεταχείριση για κάποιες γαλλικές πολυεθνικές) τα οποία επέτρεψαν την εξαφάνιση των (σ.μ. εγχώριων) ζημιών από τις ζημιές (σ.μ. των θυγατρικών στο εξωτερικό) (για παράδειγμα τα κέρδη της Renault με τις απώλειες τις Volvo) πληρώνοντας μόνο ένα ελάχιστο ποσό φόρου προς το Δημόσιο, το τελευταίο είναι επιφορτισμένο στο να βρει τα χρήματα αλλού ή να περικόψει τις δαπάνες του. Αλλά, ως συνήθως, είναι για την βιομηχανική δύναμη της Γαλλίας! Ο Bérégovoy χθες, σήμερα οι Montebourg και Gallois.

24Η κρίση του 2008 έχει αυξήσει περαιτέρω αυτές τις πτυχές, καθώς οι μεγάλες τράπεζες, ασφαλιστικές και επιχειρήσεις θεωρούνται πλέον σήμερα ως θεσμοί και αντιμετωπίζεται ως τέτοιοι, ενώ παραδόξως, σε όλο τον κόσμο, οι θεσμοί είναι σε διαδικασία να μετατραπούν σε επιχειρήσεις.

25Το κράτος παραμένει ο πολιτικός σταθεροποιητής αυτής της εν εξελίξει σύνθεσης, ακόμη και αν αυτή η σταθεροποίηση πραγματοποιείται πλέον από την πυκνότητα των δικτύων του και των προεκτάσεών τους εγγύτερα στην κοινωνική σχέση – δεν υπάρχει πλέον κοινωνία των πολιτών – παρά από την έκφραση μιας πραγματικής εθνικής κυριαρχίας. Όσο για τους μεγάλους ομίλους, παρέχουν μια οικονομική σταθεροποίηση με τα νέα δίκτυα που είναι αναγκασμένοι να χτίσουν όχι μόνο με τους συνήθεις προμηθευτές τους, αλλά και με νέους υπεργολάβους με τις αναδυόμενες πρακτικές outsourcing. Ακόμα κι αν υπάρχουν συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ κρατών και ομίλων, επειδή αυτοί είναι ως επί το πλείστον πολυεθνικοί, τα συμφέροντα τις περισσότερες φορές συμπίπτουν.  Όπως και στο στρατιωτικό τομέα στις ΗΠΑ ή στην τρέχουσα κρίση όταν βλέπουμε ότι η βρετανική κυβέρνηση εθνικοποιεί τις τράπεζες κάτω από μια πολύ φιλελεύθερη κυβέρνηση ώστε να υποστηρίξει το City.

26Το πρόσφατο παράδειγμα της βιομηχανικής επίθεσης της ινδικής χαλυβουργίας Mittal δείχνει τη δυσκολία της Ευρώπης να ενταχθεί στο νέο σύστημα της αναδιάρθρωσης σε τρία επίπεδα. Είναι η ομάδα των κρατών όπου γεννήθηκε η μορφή του έθνους-κράτους που έχει τη μεγαλύτερη δυσκολία να ταιριάξει με την αναδιάρθρωση και τη μετάβαση στο κράτος-δίκτυο. Η Ευρώπη έχει αφήσει οικονομικούς οργανισμούς στο πλαίσιό της να οργανώσουν πρώτα μια ανταγωνιστική  απορρύθμιση έναντι των εθνικών βιομηχανιών, στην συνέχεια μια νομισματική ρύθμιση του ισχυρού ενιαίου νομίσματος με αποπληθωριστικές τάσεις, και όλα αυτά χωρίς την παράλληλη δημιουργία αντίστοιχων πολιτικών οργάνων. Η διαφορά είναι προφανής με την Αγγλία, για παράδειγμα, αλλά και με την Ιαπωνία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και δεν μιλάμε για την Κίνα, όπου η κρατική βία μπορεί να ανταποδώσει ή να παρακάμψει την βία του κεφαλαίου. Η Γαλλία, για παράδειγμα, αδυνατώντας να βρει την σωστή θέση, ταλαντεύεται μεταξύ της πλήρους υποταγής στους ξένους επενδυτές και την εθνικοποίηση (βλ. και πάλι, τις χειρονομίες του Montebourg την άφιξή του στο πόστο τους ως υπουργός βιομηχανικής ανάκαμψης).

Η θεση της «οικονομίας της αγοράς» στη διαδικασία κεφαλαιοποίησης

27Οι κανόνες της αγοράς μπορούν να θεωρηθούν οι προστάτες του καπιταλισμού στο βαθμό που εμποδίζουν τις φυσικές τάσεις του για να σχηματίσει μονοπωλιακές ή σε κάθε περίπτωση ολιγοπωλιακές μορφές που επικρατούν σε αυτό που αποκαλούμε ο τομέας Ι. Λειτουργούν λίγο σαν ένα αυτοπεριορισμό σε αυτό το επίπεδο Ι και ως συντονιστές στο επίπεδο II. Η γενική μορφή δικτύου που είναι σε θέση να κερδίσει όλες τις παραγωγικές οργανώσεις, θα πρέπει να επιτρέπει να συνδεθούν διαφορετικά στοιχεία όπως για παράδειγμα η σχέση μεταξύ της ιεραρχικής οργάνωσης και της συμβασιοποίησης στο πλαίσιο των σχέσεων της αγοράς. Αλλά φαίνεται άδικο, ακόμα κι αν είμαστε όλοι σύμφωνοι μεταξύ μας σε αυτό, να πούμε ότι ο κύριος εχθρός είναι η αγορά ή η μορφή της αγοράς ή ακόμα τα χρήματα.

28Σ’ αυτόν τον προστάτη αναφέρονται οι διάφορες παραλλαγές της σοσιαλδημοκρατίας όταν επικρίνουν τους αδιάλλακτους νόμους της «οικονομίας της αγοράς» (η οποία αφήνεται στους Φιλελεύθερους), αλλά προσχωρούν στο όραμα μιας «κοινωνίας της αγοράς» (η γαλλική αριστερά) ή μιας «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς» (οι γερμανικές CDU και SPD).

29Ο καπιταλισμός δεν εφηύρε τις κοινωνικές ιεραρχίες, τις χρησιμοποίησε, όπως δεν εφηύρε την αγορά ή την κατανάλωση.  Όπως είπε ο Μπρωντέλ: «Είναι, στην μακροπρόθεσμη άποψη της ιστορίας, ο επισκέπτης του δειλινού." Οι παλιές ιεραρχίες τον ενσωμάτωσαν και του έδωσαν ένα γερό θεμέλιο που του επέτρεψε να τις ξεπεράσει δημιουργώντας άλλες που του έδωσαν την δυναμική του και του ανταπέδωσαν τον εκ των προτέρων έλεγχο. Και πάλι, αυτό που κυριαρχεί δεν είναι η αυτόματη αναπαραγωγή, επειδή τα σήματα δεν πηγαίνουν όλα προς την ίδια κατεύθυνση: στην κυριαρχία της Microsoft απαντά το ελεύθερο λογισμικό και οι hackers , στο Monopoly , το παιχνίδι που εφευρέθηκε από ένα άνεργο Αμερικάνο απαντά σήμερα η μόδα των «παιχνιδιών συνεργασίας», στην απώλεια της σημασίας της χειρωνακτικής εργασίας απαντά η  έκρηξη του κάντο μόνος σου DIY με την "Castorama εταίρο της ευτυχίας" που προσπαθεί να επιβάλει το άνοιγμα των σούπερ μάρκετ τις Κυριακές .

30Το σημερινό παράδοξο είναι ότι η οριζοντιότητα των δικτύων και η εφαρμογή της ομαδικής εργασίας στη διαχείριση με βάση στόχους θέτει υπό αμφισβήτηση τις παλιές ιεραρχικές μορφές οργάνωσης κάθε είδους, απαιτεί εκ νέου ιεράρχηση αλλού για να διασφαλίσει ότι όλα κυκλοφορούν μεταξύ ενός χαμηλού και ενός υψηλού, μεταξύ ενός κέντρου και μίας περιφέρειας. Ένα παράδοξο που μετατρέπεται σε αντίφαση, όταν ο λόγος του κεφαλαίου δίνει ταυτόχρονες και αντιφατικές διαταγές όπως από την μια πλευρά, το γεγονός ότι είναι απαραίτητο να ρυθμίζει, να σταθεροποιεί και να τυποποιεί και από την άλλη, το ότι πρέπει να εμπνέει την κίνηση, την ροή και την ρευστότητα για να είναι ρηξικέλευθο. Αλλά αυτό δεν αγγίζει μόνο την νέα επιχείρηση. Η ίδια ανάγκη και το ίδιο πρόβλημα υπάρχει στην δικτύωση, ενώ ιεραρχεί, τα τρία επίπεδα, αυτό της ισχύος (επίπεδο Ι), όπου να αναμιγνύονται οι δράσεις των κρατών, οι πολυεθνικές και οι μεγάλοι διεθνείς οργανισμοί, αυτό της εξουσίας σε εθνικό επίπεδο (επίπεδο ΙΙ), στο οποίο εκτυλίσσεται το βιομηχανικό και οικονομικό πλέγμα, αλλά πρέπει να αναπαράγει καθημερινά τις κοινωνικές σχέσεις και αυτό της μικρής παραγωγής και της άτυπης οικονομίας (επίπεδο ΙΙΙ). Ωστόσο, η διαλεκτική αλληλεπίδραση μεταξύ των τριών αυτών επιπέδων δεν επιτρέπει να γίνεται λόγος για "Σύστημα", επειδή δεν λειτουργούν στην ίδια βάση και με τις ίδιες αρχές. Το πρώτο λειτουργεί με βάση την «ισχύ», το δεύτερο για το «κέρδος» και το τρίτο αναμιγνύει την ρευστότητα της άτυπης οικονομίας και την ακαμψίας της προσόδου που πρέπει με την σειρά της να ρευστοποιηθεί μέσα από τις διάφορες μορφές «ασπρίσματος» του χρήματος, νόμιμες ή παράνομες.

31Η δυναμική αυτού του ιεραρχημένου συνόλου που προέρχεται από το ότι όλα τα επίπεδα συμβάλλουν στη αναπαραγωγή του συνόλου: το επίπεδο I οργανώνει, επενδύει, δημιουργεί κερδοφορίες σε μεγάλες ποσότητες, το επίπεδο II καινοτομεί και παράγει σε περιορισμένες ποσότητες και το επίπεδο III ζει από τους πόρους του επιπέδου ΙΙ και του παρέχει μια βάση οπισθοφυλακής και μια πολλαπλότητα εμπειριών και "εναλλακτικών" μορφών, της «αλληλέγγυας» οικονομίας ή της παραοικονομίας (λαθρεμπόριο, διαφθορά).

32Φαίνεται ότι ο Μπρωντέλ δεν αντιλήφθηκε επαρκώς την θεμελιώδη αλλαγή που συνέβη με την επανάσταση του κεφαλαίου. Όπως κάθε ιστορικός της μακράς περιόδου, επιδιώκει κυρίως να δείξει τις συνέχειες και τείνει να παραβλέπει τις ασυνέχειες. Ως εκ τούτου, γι ' αυτόν, τα τρία επίπεδα είναι διαχωρισμένα. Οριακά, είναι τρεις κόσμοι και αυτός της κορυφής τελικά παρασιτεί τον  δεύτερο που είναι αυτός του εμπορίου και της παραγωγής. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στις τελευταίες πολιτικές θέσεις του (το συμπέρασμά του το 1979 μέχρι τον τρίτο τόμο του υλικός πολιτισμός, οικονομία και καπιταλισμός ...), δεν είναι μακριά από τις θεωρίες της αποσύνδεσης.  Σε αυτό το πλαίσιο ο Polanyi φαίνεται να έχει κατανοήσει καλύτερα τη σημασία της θεσμοποίησης της αγοράς ως απαραίτητο βήμα προς μια ολοποίηση του κεφαλαίου, αλλά είδε αυτή την τάση ως αντιφατική με την μελλοντική ύπαρξη της αγοράς που θα έχανε επομένως το δυναμισμό της. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, οι δύο συγγραφείς που έχουν κάποια σπουδαιότητα, δεν είχαν το χρόνο να ζήσουν την επανάσταση του κεφαλαίου και την νέα προσπάθεια της εν εξελίξει σύνθεσης προς την κεφαλαιοποιημένη κοινωνία. ▪