ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΟΛΟΠΟΙΗΣΗΣ

αποσπασμα από το κειμενο:

Μερικές διευκρινισεισ  για τον καπιταλισμό, το κεφάλαιο, την κεφαλαιοποιημενη κοινωνια

Ιανουάριος 2010, Temps critiques

 

31Η απόφασή μας να δώσουμε προτεραιότητα στην έννοια του «κεφαλαίου» δεν είναι τυχαία καθώς ξαναβρίσκουμε το κεφάλαιο τόσο στην προέλευση της ιστορικής δυναμικής του μετασχηματισμού του κόσμου, υπό την προκατακλυσμιαία  μορφή του (τοκογλυφική ή εμπορική) όσο και στο τέλος του υπό την αυτονομημένη μορφή του («πλασματική ²⁴  "ή εικονική). Ωστόσο - και αυτό είναι σημαντικό - στις προκατακλυσμιαίες μορφές του, το τοκογλυφικό ή εμπορικό κεφάλαιο δεν κυριαρχεί την παραγωγική διαδικασία (αυτός είναι ο λόγος που ο Μαρξ τις θεωρούσε μορφές χωρίς περιεχόμενο), ενώ σήμερα πραγματοποιείται μια ενότητα των μορφών σε ένα κεφάλαιο που γίνεται καθολικό.

32Όσον αφορά το τελευταίο αυτό σημείο, της ολοποίησης του κεφαλαίου, μερικοί από τους αναγνώστες μας έχουν δίκιο να μιλούν για  διατυπώσεις νέο-Μπορντιγκισμού . Στην πραγματικότητα, η προσέγγιση αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον Ζ. Καμάτ και το περιοδικό Invariance ²⁵ .Υποτίθεται ότι εκφράζει την τάση του κεφαλαίου να γίνει απρόσωπο ²⁶ , για να εμφανιστεί ως «αυτόματο κεφάλαιο», καθώς η κυριαρχία λαμβάνει μορφές, τόσο πολύπλοκες όσο και αφηρημένες. Μια τάση, που σηματοδοτεί ένα μετασχηματισμό της ίδιας της καπιταλιστικής κοινωνίας με την έννοια ότι ο ταξικός ανταγωνισμός δεν είναι πλέον κινητήρια δύναμη ²⁷ , η διαδικασία της ολοποίησης του κεφαλαίου κυριαρχεί τις ξεχωριστές στιγμές της αναπαραγωγής των κοινωνικών σχέσεων. Αλλά αυτή η κίνηση φαίνεται αντιφατική στο βαθμό που προκαλεί παράλληλα ένα είδος «δραπέτευσης του κεφαλαίου ²⁸  ", η οποία αμφισβητεί τη φύση του ως κοινωνική σχέση και την αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ των τάξεων. Υπάρχει επομένως η εντύπωση ότι δεν υπάρχει πλέον ανώτερη ενότητα και ότι τα διάφορα συστατικά της ολότητάς του αντιπαρατίθενται (το χρηματιστικό κεφάλαιο ενάντια στην οικονομία, το χρηματιστικό κεφάλαιο ενάντια στο κράτος ²⁹ , η οικονομία ενάντια στο κοινωνικό, η διαχείριση και η τεχνογνωσία ενάντια στην πολιτική, κλπ..). Η εντύπωση αυτή δεν μπορεί παρά να ενισχυθεί από τη νέα οργάνωση του συνόλου σε δίκτυο. Είναι αυτή η αντίληψη του αμεσοτισμού (immediatism) της "επανάστασης του κεφαλαίου" που εκφράζεται από την δημοφιλή έννοια της αποσύνδεσης, καθώς οι υποστηρικτές του προσπαθούν να ξαναβρούν μια καπιταλιστική κοινωνία επικεντρωμένη γύρω από ένα παραγωγικό κεφάλαιο που αντιμετωπίζει μια ομοίως παραγωγική εργασία και όχι ένα χρηματιστικό παρασιτικό κεφάλαιο. Η διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα θεωρείται επομένως ως εμπόδιο για την ανάπτυξη της "πραγματικής οικονομίας", ενώ είναι μάλλον το αποτέλεσμα μιας νέας διάρθρωσης των σχέσεων του συνόλου. Ο όρος "χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός" οδηγεί επομένως σε σύγχυση, ακόμη και αν αυτό αντανακλά μια κατάσταση στην οποία η χρηματιστική δραστηριότητα ξεχωρίζει ως διοργανωτής του όλου συστήματος.

33Η μη αναγνώριση των ως άνω, οδηγεί συχνά σε μια νοσταλγία για την εποχή του φορντισμού των τριάντα ένδοξων χρόνων και του κράτους πρόνοιας και, θεωρητικά, σε μια επανενεργοποίηση των παλαιότερων πτυχών του μαρξισμού, εκείνων που ήταν απλώς επαρκείς για να περιγράψουν τον άγριο καπιταλισμό του xix^ου αιώνα. Επιπλέον, υποστηρίζει το εξαιρετικά αμφίβολο γεγονός μιας προόδου βασισμένης στην απεριόριστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και στην κυριαρχία της εργατικής τάξης, αυτή η νοσταλγία δεν λαμβάνει υπ’ όψη μια μεταμόρφωση που έχει παραγάγει μια κατάσταση η οποία, δεν είναι λιγότερο κρίσιμη, είναι όμως βαθύτατα διαφορετική. Αυτή η κατάσταση, είναι αυτή της ενσωμάτωσης όλων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων που γίνονται μια ευκαιρία για «τη δημιουργία αξίας».

34Είναι η τάση του κεφαλαίου να γίνει ένα μέσο, ​​μια κουλτούρα, μια ειδική μορφή της κοινωνίας που θα περιγράφαμε ως "κεφαλαιοποιημένη κοινωνία." Είναι αυτό το κεφάλαιο σε συμβίωση με τις νέες μορφές του κράτους (δικτύου, διαχειριστή του κοινωνικού, εταίρου), η οποία εξασφαλίζει την ενότητα αυτής της κοινωνίας σε αυτό που ονομάζουμε διαδικασία ολοποίησης του κεφαλαίου.

35Η εκτεχνίκευση της ζωής, από τη γενετική θεωρούμενη ως βελτίωση των ειδών ³⁰ είναι το αντίστοιχο της πλασματικοποίησης στην οικονομία και τη χρηματιστική οικονομία. Παρήγαγε μια πραγματική ανθρωπολογική επανάσταση με την έννοια ότι η υποκειμενικότητα των ατόμων είναι πλέον εσωτερικά προσδιοριζόμενη. Για παράδειγμα, οι ανάγκες είναι σήμερα προϊόντα, αυτό που ο νεαρός Μαρξ δεν μπορούσε να προβλέψει προβάλλοντας την ιδέα του απεριόριστου χαρακτήρα τους ³¹ . Αλλά όλα αυτά δεν μπόρεσαν να αναπτυχθούν παρά επειδή η τεχνική έγινε η βάση κάθε αντικειμενοποίησης της δραστηριότητας μέσω μιας υλοποιημένης ιδεολογίας. Και η "κεφαλαιοποιημένη κοινωνία ³²  "έχει ενσωματώσει αυτό το τεχνικό σύστημα ³³ . Λειτουργεί σε "πραγματικό χρόνο", όπως μας υπενθυμίζει συνεχώς ο λόγος της και δεν μπορεί να σκεφτεί τις ανάγκες της έξω από αυτή την τεχνο-επιστημονική δραστηριότητα που φαίνεται να μην  έχει ως στόχο παρά την ταχεία αναπαραγωγή της. Είναι επομένως εξίσου αυτοαναφορική με την χρηματιστική δραστηριότητα! Το μόνο που προσπαθεί να λύσει είναι τα προβλήματα που η ίδια δημιουργεί, χωρίς όμως να αμφισβητεί το νόημα ή το σκοπό της ανάπτυξης της.

36Όλος ο εξοπλισμός του "εποικοδομήματος" που συνόδευε αυτό που κοινώς ονομαζόταν "βιομηχανική κοινωνία" επέτρεπε να διακρίνουμε ακριβώς μορφές και σύστημα. Έτσι, μερικοί διέκριναν κράτος και κοινωνία των πολιτών (Χέγκελ και Μαρξ), άλλοι, ιδιωτική ζωή και πολιτική ζωή (Arendt), άλλοι δημοκρατική κοινωνία και καπιταλιστικό σύστημα (Καστοριάδης). Ας σταθούμε λίγο σε αυτή την τελευταία διάκριση: "Ένα καθεστώς δεν ορίζεται κυρίως από την οικονομία του, αλλά από την πολιτική θεωρία: τα καπιταλιστικά καθεστώτα είναι ολιγαρχίες, αλλά αν κάποιος μιλά για τις δυτικές κοινωνίες, δεν μπορούμε να πούμε ότι είναι καθαρά καπιταλιστικές διαφορετικά θα ήταν ολοκληρωτικές: έχουν παράγει επαναστάσεις, θρησκευτικά, εργατικά κινήματα κλπ." (συνέντευξη, Le Nouvel Observateur , 1982). Επομένως, δεν πρέπει, για τον Καστοριάδη, να υπερασπιζόμαστε τα πολιτικά καθεστώτα, αλλά τις δημοκρατικές κοινωνίες που περιέχουν αυτό το ιστορικό μερίδιο τόσο δημοκρατικό όσο και επαναστατικό.

37Είναι αυτή η τελευταία διάκριση που έγινε από τον Καστοριάδη μεταξύ καπιταλιστικού συστήματος και καπιταλιστικών κοινωνιών ³⁴ που του επέτρεψε να επαναφέρει το ζήτημα της δημοκρατίας μέσω της κριτικής αυτού που αποκαλεί «φιλελεύθερες ολιγαρχίες», είναι πάντα δυνατό; Ο ίδιος ο Καστοριάδης φάνηκε επιφυλακτικός σε αυτό το σημείο, όταν λέει ³⁵ ότι η διαίρεση ηγετών-υπηκόων χάνει τη σημασία της σε ένα σύστημα όπου υπάρχουν όλο και λιγότερο καθαρή λειτουργία και καθαρή διαίρεση λόγω της πολυπλοκότητας του συστήματος. Κοινωνική κυριαρχία επομένως δεν μπορεί πλέον να αποδοθεί σε μια τάξη πραγματικά οριζόμενη όπως στην εποχή της μπουρζουαζίας, αλλά χωρίς να μπορεί κανείς να μιλήσει για μια απρόσωπη δράση του καπιταλιστικού οικοδομήματος. Οι μηχανισμοί κυριαρχίας ενσωματώνονται σε διαφορετικά δίκτυα εξουσίας (άμεσα πολιτικά δίκτυα, ομάδες προβληματισμού, εργοδοτικές ενώσεις, συνδικαλιστικές ηγεσίες, όμιλοι μέσων μαζικής ενημέρωσης). Δεν υπάρχει απλά η ανώνυμη εξουσία ενός "αυτόματου -κεφαλαίου" στην οποία οι άνθρωποι είναι απλώς τα στηρίγματα των σχέσεων ³⁶ ή απλά υπηρέτες του κεφαλαίου.

38Η δύναμη της κεφαλαιοποιημένης κοινωνίας φαίνεται να είναι ότι βρίσκει πάντα τα άτομα ή τις ομάδες που ταυτίζονται μ’ αυτή. Φαίνεται να αναπαράγει διαρκώς μια αμοιβαία εξάρτηση που δεν είναι πλέον αυτή μεταξύ των τάξεων, αλλά που παρόλα αυτά είναι ισχυρή, και επιτρέπει ακόμα να μιλάμε με όρους κοινωνίας και όχι συστήματος. Οι προωθούμενες μεταρρυθμίσεις κατά τα τελευταία τριάντα χρόνια, γύρω από την εξατομίκευση των εργασιακών και μισθωτών σχέσεων, γύρω από το ίδιο το μετασχηματισμό του εργατικού δυναμικού σε «ανθρώπινους πόρους» που ανακτούν την ικανότητά τους να πωλούνται καλύτερα επιτρέπουν να κατανοήσουμε τη λειτουργία των κοινωνικών σχέσεων και τις νέες αντιφάσεις. Η απόλυτη κινητικότητα που φαίνεται τώρα να απαιτείται από κάθε εργαζόμενο δεν είναι δυνατή παρά μόνο από τα περιθώρια ελιγμών που τους επιτρέπονται μέσα από την (αυτο)διαχείριση των ανθρώπινων πόρων του καθενός. Είναι αυτή η ειδική σχέση που επιτρέπει να μη μιλάμε για μια ολοκληρωτική υποταγή στο κεφάλαιο, στο βαθμό που αυτά τα στενά περιθώρια επιτρέπουν να υποστηριχθούν οι εξωτερικές εντολές που προέρχονται από την σφαίρα της κυριαρχίας.

39Θα έπρεπε να διευκρινίσουμε και να εμβαθύνουμε σε αυτά τα σημεία, διότι η έννοια της «μη συστημικής κυριαρχίας" που έχουμε εισάγει, δεν μπορεί να είναι ικανοποιητική. Δεν είναι ούτε θετική ούτε περιγραφική. Την χρησιμοποιούμε ως προεπιλογή, επειδή αρνούμαστε άλλες έννοιες, όπως "αυτόματο κεφάλαιο» ή τις θεωρίες των συστημάτων. Θα επιστρέψουμε σε ένα μελλοντικό άρθρο.

40Πρέπει επίσης να επανεξετάσουμε το τι θα ήταν σήμερα η «εμπειρία» της εργασίας. Αυτή δεν ανταποκρίνεται καθόλου στην «προλεταριακή εμπειρία» που περιγράφεται από το περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα , επειδή έχει γίνει "αρνητική εμπειρία". Η δυσκολία δεν προέρχεται μόνο από το γεγονός της δυσκολίας ανεύρεσης μιας «κοινής εμπειρίας" σε ένα στάδιο αποσύνθεσης των τάξεων, αλλά από το ότι μια "αρνητική εμπειρία" δεν οδηγεί σε καμία πιθανή αξίωση ( βλ.. τα αδιέξοδα των διάφορων κινημάτων του «χωρίς» (σ.μ. κινήματα αστέγων, ακτημόνων κλπ.) και η διάλυση των εναλλακτικών κινημάτων).

41Δεν υπάρχει πλέον δυνατότητα αξίωσης μιας εργατικής ταυτότητας τόσο στο επίπεδο των αντικειμενικών συνθηκών (η εργασία αυστηρά εργάτική είναι σε ελεύθερη πτώση, από αριθμητική άποψη, στις κυρίαρχες χώρες) όσο και στο επίπεδο των αναπαραστάσεων όταν σήμερα για τους νέους, μια εργασία σεκιούριτι είναι πιο αξιόλογη από μια εργασία στην μεταλλουργία ή του ποδαριού. Είναι επίσης, επειδή αυτές οι αξίες δεν είναι πλέον κεντρικές αντιπροσωπευτικές καθώς η κυριαρχία, είναι αισθητή περισσότερο ατομικά παρά  συλλογικά και είναι ψυχολογικοποιημένη («η δυσφορία στην εργασία»). Αλλά αυτό δεν πρέπει να μας ξεγελά, αυτό το "συναίσθημα" είναι αντικειμενοποιημένο από το γεγονός ότι οι πρακτικές των εργοδοτών ή διοικητικές κατευθύνσεις αντανακλούν αυτή την τάση για την εξαφάνιση των ταυτοτήτων και των συλλογικοτήτων της εργασίας, για να επιβάλουν μια εξατομικευμένη συμβασιοποίηση των εργασιακών σχέσεων και διάφορες μορφές εκφοβισμού.

42Το αρχικό σχέδιο της αυτονομίας που αναπτύχθηκε από τον Καστοριάδη χάνεται επομένως μέσα στις διάφορες μορφές της αυτονόμησης. Η ιεραρχία ορίζεται³⁷ ως μέσο εξυπηρέτησης των μηχανισμών της εξουσίας ... που δεν διαχειρίζονται στην πραγματικότητα πλέον τίποτα. Ο έλεγχος γίνεται όλο και πιο ορθολογικός και απρόσωπος, αλλά αυτό είναι στην πραγματικότητα ένας μη έλεγχος (αυτοματοποίηση των αποφάσεων από τα «έμπειρα συστήματα» και ψευδαίσθηση παντοδυναμίας, όπως μπορούμε ακόμη να δούμε στην οικονομική κρίση του φθινοπώρου του 2008). Αλλά, τι αξία έχει η αρχική διάκριση μεταξύ καπιταλιστικού συστήματος και καπιταλιστικών κοινωνιών;  Στην πραγματικότητα, αυτό αποτελεί έμμεση παραδοχή ότι δεν είναι πλέον δυνατόν να γίνει αυτή η διάκριση.