Απόσπασμα από το κείμενο:
ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΚΟΙΝΟΤΟΠΙΕΣ ΤΗΣ
Μάιο του 1998 , ο Jean-Louis Rocca
http://tempscritiques.free.fr/spip.php?article79
Υπάρχει μια κάποια σύγχυση στις σκέψεις που ευδοκιμούν εδώ και εκεί πάνω στα χαρακτηριστικά της τρέχουσας περιόδου του "μεταμοντέρνου" καπιταλισμού μέσα στον οποίο ζούμε. Αυτή η σύγχυση οφείλεται εν μέρει σε ένα σύνολο προτάσεων, οι οποίες καθορίζονται χωρίς μεγάλες διαφοροποιήσεις στα κείμενα και τις συζητήσεις που αποσκοπούν στην υπέρβαση των κυρίαρχων αναλύσεων. Πρώτη πρόταση: θα γνωρίσουμε μια περίοδο «δικτατορίας» των αγορών, του τρελού οικονομικού συστήματος στο οποίο θα βασιλεύει μόνο η λογική του φιλελευθερισμού. Η δεύτερη πρόταση είναι η λογική συνέχεια της πρώτης, που συνίσταται από τη δήλωση του κυρίαρχου χαρακτήρα του οικονομικού πάνω στο πολιτικό και κοινωνικό ζήτημα. Μια Υπερβατική λογική, ξένη προς τους ανθρώπους (όπου το κοινωνικό και πολιτικό εξαφανίζονται) μοντελοποιώντας το σύνολο των δραστηριοτήτων και των συμπεριφορών της ανθρωπότητας. Το κράτος θα απολέσει σταδιακά την επιρροή του υπέρ των "εξουσιών" που ορίζονται με τους δυσνόητες λέξεις: κεφάλαιο, καπιταλισμός, παγκοσμιοποίηση, κ.λπ.. Η τελευταία πρόταση υπογραμμίζει την κυριαρχία του καπιταλιστικού «συστήματος» σε όλο τον κόσμο. Τώρα, τίποτα δεν ξεφεύγει από την σύγχρονη οικονομία ούτε οι οικονομίες που μέχρι τώρα αντιστάθηκαν ούτε οι λεγόμενοι παραδοσιακοί πολιτισμοί.
Όπως βλέπουμε, οι τρεις αυτές προτάσεις δεν είναι τίποτα ιδιαίτερα πρωτότυπο σε σχέση με το κοινό λεξιλόγιο για όλους (από την εναλλακτική αριστερά ως την εθνικιστική δεξιά), που "αρνούνται" την παγκοσμιοποίηση. Και είναι ακριβώς επειδή αυτές οι θέσεις, όχι μόνο ξεπερνούν πολιτικά εμπόδια αλλά είναι επίσης αποδεκτές από κριτικές αναλύσεις (ελευθεριακές ή εναλλακτικές) που αξίζει να αμφισβητηθούν.
Ο σκοπός μου δεν είναι προφανώς να αντικατασταθούν αυτές οι «ψευδείς προτάσεις" από νέες που θα ήταν καλές, αλλά να συμβάλω σε κάποια αποσαφήνιση των εννοιών και των αναλύσεων. Η παράκαμψη μέσω του στοχασμού αμφισβητείται από πολλούς, για τους οποίους η δράση πρέπει να έχει προτεραιότητα έναντι των υπολοίπων. Βεβαίως, αυτή η αγωνία για δράση είναι κατανοητή ακόμη και αν όλα φαίνονται να είναι ανάποδα και δύσκολα θα μπορούσαμε να βασιστούμε σε γενικές «αρχές». Η φύση όλο και λιγότερο άμεση και ως εκ τούτου όλο και πιο προβληματική των κοινωνικών σχέσεων ωθεί τον καθένα να αναζητήσει ένα "από κοινού" ένα "όλοι μαζί" που η δράση μπορεί εύκολα να οικοδομήσει. Ωστόσο, η έλλειψη ανάλυσης οδηγεί πολύ συχνά σε "συνθήματα" που, παρά την φαινομενική τους ριζοσπαστικότητα, δεν θέτουν πολλά υπό αμφισβήτηση. Η ανησυχία μου είναι πάνω απ 'όλα να αποσαφηνιστούν μια σειρά από κοινοτοπίες για την "παγκοσμιοποίηση" την "κατάρρευση του κράτους" ή "τη νίκη του καπιταλισμού» και θα προσπαθήσω να παρουσιάσω μια εικόνα αυτής της κριτικής λίγο πιο συνεπή για τη σημερινή κατάσταση. Η άσκηση μπορεί να φαίνεται ακαδημαϊκή, γνώρισμα που θα ενισχυθεί περαιτέρω με τη χρήση μιας ακαδημαϊκής εργασίας. Θα προσπαθήσω, ωστόσο, στο συμπέρασμα, να ξεπεράσω αυτό το στάδιο της καθαρής ανάλυσης για να εντοπίσω κάποιες πιο συγκεκριμένες συνέπειες.
4Αλλά πριν από την αντιμετώπιση της ίδιας της κριτικής, είναι ίσως αναγκαίο να διευκρινιστούν ορισμένα όροι που χρησιμοποιούνται. Ο φιλελευθερισμός νοείται εδώ ως ένα οικονομικό σύστημα στο οποίο είναι η ελεύθερη αγορά (δηλαδή, η αντιμετώπιση των οικονομικών παραγόντων ανεξάρτητων και ελεύθερων) που καθορίζει την τιμή, την ποσότητα, τα κέρδη, επενδύσεις, κ.λπ.. Ο όρος της αγοράς διακρίνεται από την οικονομία της αγοράς στην οποία τα πάντα μειώνεται στην κατάσταση των αξιοποιούμενων εμπορευμάτων. Μια οικονομία της αγοράς μπορεί να κάνει χωρίς αγορά. Όσον αφορά τον όρο "μεταμοντέρνο καπιταλισμό", δεν έχει καμία αξία αν δεν διακρίνει τον σημερινό καπιταλισμό από τον «μοντέρνο καπιταλισμό» ή κλασικό, αυτό που αποτελεί σημείο αναφοράς για τις περισσότερες αναλύσεις, κριτικές ή μη κριτικές. Αλλά σε κάθε περίπτωση πρέπει να πούμε ότι έχουμε εισέλθει σε μια νέα εποχή, σε ριζική αντίθεση με την προηγούμενη.
Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΜΟΝΟΠΩΛΙΩΝ
Η κριτική ανάλυση του καπιταλισμού δίνει εξέχουσα θέση στο φιλελευθερισμό. Η αγορά, ο αγώνας του καθενός εναντίον όλων κυριαρχούν στην οικονομία και ως εκ τούτου στον κόσμο. Αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι ο φιλελευθερισμός είναι μια ιδεολογία. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να συνοψιστεί σε ένα οικονομικό σύστημα που ελέγχεται από την αγορά, είτε σήμερα είτε και χθες. Ιστορικά, η άνοδος του καπιταλισμού έγινε τόσο με τη χρήση βίας όσο και με την πολιτική δράση ως αμείλικτη ανωτερότητα της ελεύθερης αλληλεπίδρασης προσφοράς και ζήτησης. Είναι η δύναμη που επιβλήθηκε από όλες τις αποικιακές δυνάμεις. Βέβαια οι άποικοι ταυτόχρονα εισαγάγουν μια περισσότερο ή λιγότερο αναπτυγμένη αγορά, αλλά επειδή σε ορισμένες περιπτώσεις, η βίαιη εισαγωγή των νόμων της αγοράς προωθεί τους στόχους των δυτικών συμφερόντων. Αυτή είναι η περίπτωση της Ινδίας, όπου η καταστροφή του τομέα της κλωστοϋφαντουργίας οφείλεται τόσο στην οικονομική ανωτερότητα του αγγλικού νήματος όσο και στην προστασία (εξασφαλισμένη από την αποικιοκρατική δύναμη) της βιομηχανίας της αυτοκρατορίας. Στην Αφρική, δεν είναι η μισθωτή εργασία που οι μεγάλες καπιταλιστικές εταιρείες έχουν χρησιμοποιήσει, αλλά το δουλεμπόριο και η καταναγκαστική εργασία. Στην Ευρώπη, είναι μέσω της κρατικής δράσης που θα εισάγουν σταδιακά τις καπιταλιστικές σχέσεις σε διάφορες οικονομίες. Παραθέτω συγκεκριμένα από τον Polanyi: "οι εθνικές αγορές δεν εμφανίστηκαν καθόλου από το γεγονός ότι η οικονομική σφαίρα απελευθερώθηκε σταδιακά και αυθόρμητα από τον έλεγχο της κυβέρνησης, αντίθετα, η αγορά ήταν το αποτέλεσμα μιας συνειδητής παρέμβασης και συχνά βίαιης του κράτους, η οποία επέβαλε την οργάνωση της αγοράς σε μια κοινωνία μη οικονομική ". Μπορούμε επίσης να παραθέσουμε τον Μπροντέλ "Ο καπιταλισμός δεν θριάμβευσε, παρά όταν ταυτίστηκε με το κράτος». Αυτό δεν σημαίνει ότι η κρατική λογική και η καπιταλιστική λογική είναι πλήρως και εγγενώς αναγνωρίσιμες. Όπως αναφέρθηκε, είναι ακόμη η «μη- αναγνωσιμότητα» μεταξύ του κράτους και του καπιταλισμού, η οποία αποτελεί χαρακτηριστικό της τρέχουσας περιόδου.
Η ιστορία αυτών που πρόσφατα εισήλθαν στην ομάδα των ανεπτυγμένων χωρών για άλλη μια φορά επιβεβαιώνει τις αλληλεπικαλύψεις μεταξύ του κράτους και του καπιταλισμού. Τα οικονομικά συστήματα της Ιαπωνίας, της Κορέας ή της Ταϊβάν, χαρακτηρίζονται από έντονη επιρροή του κράτους που κατευθύνει και εκτρέπει τις επενδύσεις των μεγάλων «ιδιωτικών» ομάδων σε συνάρτηση με τις εκτιμήσεις της εθνικής εξουσίας, μέσω καθορισμένων στρατηγικών. Στην πραγματικότητα, οι «ιδιωτικές» επιχειρήσεις δεν βρίσκονται σε απουσία κρατικών περιορισμών, αλλά σε εφαρμογή στον οικονομικό χώρο μιας καθαρής οπτικής αξιοποίησης των δραστηριοτήτων, οι κοινωνικοί λόγοι δεν λαμβάνονται υπ' όψη. Οι αρχές έχουν ευνοήσει συστηματικά τις ομάδες των φίλων ή συγγενών με αντάλλαγμα την υλοποίηση των οικονομικών επιδόσεων. Ο πιο καθοριστικός παράγοντας έγκειται στο να επιτραπούν από το κράτος μια σειρά από πλεονεκτήματα για μέρος των αναπτυγμένων δυτικών χωρών σε αντάλλαγμα μιας στρατηγικής υποστήριξης. Έτσι, οι περισσότερες από αυτές τις χώρες έχουν αποκτήσει πρόσβαση στις ξένες αγορές ενώ ταυτόχρονα ασκούν μια πολύ προστατευτική πολιτική.
Αν επιστρέψουμε στην τρέχουσα περίοδο, είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι το κύμα των αναλύσεων για τις «πολυεθνικές» στη δεκαετία του 1970, που ουσιαστικά εξαφανίστηκε υπέρ της νέας μόδας της αγοράς. Ωστόσο, μια γρήγορη ματιά σε πρόσφατες τάσεις δείχνει ότι το πεδίο του ανταγωνισμού δεν ήταν ποτέ χαμηλό. Βεβαίως, υπάρχουν αγορές, αλλά είναι περισσότερο πεδία χειρισμού (από τις τιμές, τις ποσότητες, τις μυστικές συμφωνίες, το θέαμα, κλπ..) υπέρ των συμφερόντων των μεγάλων ομίλων, ως ρυθμιστών των οικονομικών συναλλαγών. Εάν υπάρχει μια "δικτατορία", αυτή δεν είναι της αγοράς, αλλά ενός πολύ μικρού αριθμού παραγόντων που ανταγωνίζονται μερικές φορές βίαια και μερικές φορές συνεργάζονται. Κάποιος μπορεί επίσης να αναρωτηθεί γιατί σε ορισμένες περιοχές ένα εμπορικό σήμα δεν έχει το μονοπώλιο. Χωρίς αμφιβολία για λόγους ιδεολογικούς - που υποτίθεται ότι πρέπει να ισχύουν σε μια οικονομία της αγοράς - αλλά επίσης και για λόγους εξουσίας - θα πρέπει να υπάρχουν ανταγωνιστές για να εμφανίζονται κυρίαρχοι. Ο πρώτος λόγος φαίνεται να ισχύει στην περίπτωση της Apple που οι ανταγωνιστές της αρνήθηκαν να απορροφηθούν, η δεύτερη περίπτωση στη στάση της Coke που κυριάρχησε πλήρως στην αγορά των αναψυκτικών, χωρίς να εξαλείψει τους ανταγωνιστές της. Είναι η ίδια λογική που κυριαρχεί στις στρατηγικές των ομίλων που έχουν ανταγωνιστικά προϊόντα. Η διπλή ανάγκη να δώσουν μια εικόνα της διαφορετικότητας, αφενός, και της τμηματοποίησης της αγοράς αφετέρου, οδηγεί σε μια κατάσταση φαινομενικού ανταγωνισμού. Τα εμπόδια για την είσοδο στην αγορά είναι τέτοια ώστε είναι σχεδόν αδύνατη η διείσδυση. Χρηματοοικονομικοί φραγμοί φυσικά, λόγω του ποσού των κεφαλαίων που απαιτούνται αλλά και οι τεχνολογικοί φραγμοί και τα εμπόδια του σήματος. Για τα καταναλωτικά προϊόντα, το ουσιαστικό είναι η φήμη, μόνο οι μεγάλες επιχειρήσεις μπορούν να εξασφαλίσουν τις επενδύσεις και τις στρατηγικές που απαιτούνται για την οικοδόμηση μιας εικόνας του σήματος.
Στο λεγόμενο θρίαμβο της αγοράς, οι πολυεθνικές δεν ήταν ποτέ τόσο ισχυρές και ολοκληρωμένες. Είναι οι εταιρίες-δίκτυα ή συνδυασμοί εταιρειών που διαφοροποιούνται ατελείωτα σε θυγατρικές και ελεγχόμενες εταιρείες. Η εταιρεία συμμετοχών (holding) έχει γίνει η κυρίαρχη μορφή της οικονομικής δύναμης. Μέσα από την αλληλοδιείσδυση των κεφαλαίων μέσω διασταυρούμενων συμμετοχών, το πεδίο του ανταγωνισμού είναι πολύ πιο σύνθετο και οργανωμένο, καθώς χάνει το χαρακτήρα του ανταγωνισμού. Σύμμαχοι σήμερα για να αναλάβουν τον έλεγχο ενός τομέα, οι ίδιες επιχειρήσεις γίνονται καθαροί εχθροί αύριο. Οι γραμμές μάχης είναι ρευστές ανάλογα με την τεχνολογική πρόοδο ή τα "χτυπήματα" επιτυχή ή όχι, αλλά παραμένουν στο εσωτερικό του πεδίου που ελέγχεται από τους μεγάλους ομίλους και καθόλου δεν καθορίζονται από την αγορά. Πολύ συχνά, όταν ένας όμιλος αποφασίζει να επενδύσει σε μια χώρα, δεν παίζει ούτε στην τιμή ούτε στην ποιότητα ή ακόμα και στη φήμη του προϊόντος, αλλά προσπαθεί πριν από οτιδήποτε να συμμαχήσει με ένα μικρό ανταγωνιστή ή να αναλάβει τον χρηματοοικονομικό έλεγχο των τοπικών διανομέων, εξαλείφοντας έτσι τους ανταγωνιστές της ή θέτοντάς τους υπό έλεγχο. Οι θέσεις μεταξύ των πολυεθνικών ομίλων έχουν τόσο καθορισθεί και η αύξηση της ζήτησης είναι τόσο μικρή που είναι συχνά αδύνατο να αυξηθεί η διάδοση ενός προϊόντος ή να λάβει μια αύξηση του μεριδίου αγοράς. Ιδού γιατί η ανάπτυξη των δυνάμεων της κάθε πλευράς εξαρτάται περισσότερο από τις εξελίξεις στα χρηματιστήρια παρά από την κατάσταση επιτόπου. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η ανάπτυξη των ομίλων επιτυγχάνεται μέσω των εξαγορών επιχειρήσεων και όχι από την εσωτερική ανάπτυξη.
Έξω από τη μείωση της φιλελεύθερης οικονομίας, ως πραγματικότητα (και όχι ως ιδεολογία, όπου είναι αντίθετα σε πλήρη θρίαμβο), το άλλο μεγάλο χαρακτηριστικό γνώρισμα του μεταμοντέρνου καπιταλισμού είναι η σταδιακή χειραφέτηση της αξιοποίησης από την εργασία. Η ανάπτυξη του παραγωγίστικου καπιταλισμού έχει καταστρέψει μέρος του παλιού τρόπου παραγωγής, ενώ επιτρέποντας να λειτουργήσουν οι παραδοσιακοί κοινωνικοί θεσμοί ή/και οικοδομώντας μια νέα μορφή κοινότητας, αυτή της εργασίας, παρέχει έτσι τους πόρους, και τις συμβολικές αναπαραστάσεις (ιδιαίτερα γύρω από η έννοια της ασφάλειας της ζωής) σε άτομα μακριά από οποιαδήποτε σχέση με τα μέσα παραγωγής. Κατά τη διαδικασία της επέκτασης του "κλασικού" καπιταλισμού η κυριαρχία γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω του ελέγχου των υλικών βάσεων της ζωής. Ο καπιταλισμός πρέπει να υποτάξει ότι υπάρχει και γι 'αυτόν ότι υπάρχει, εκείνη την εποχή, είναι η παραγωγή και η διανομή. Ως εκ τούτου ο ρόλος της πολιτικής και ιδιαίτερα της θεσμοθετημένης πολιτικής του κράτους ήταν αποφασιστικός, αυτό εμφανίζεται τόσο ως το προϊόν μιας συνειδητής κατασκευής των κυρίαρχων τάξεων όσο και μιας εκπαίδευσης με την έννοια ότι οι κυριαρχούμενοι - οι εργαζόμενοι - ενσωματώθηκαν στην κοινωνική σχέση, ακριβώς στη βάση της αξιοποίησης της εργασίας. Πρέπει να σημειωθεί επίσης ότι αυτός ο καπιταλισμός εποικοδομητικός (constructif), ολοκληρωτικός, σημείο σύγκλισης μεταξύ πολιτικής εξουσίας και της καθαρής λογικής της αξιοποίησης των κεφαλαίων δεν είναι ένα παγκόσμιο προϊόν δεδομένου ότι η επέκτασή του πάντα περιορίζεται, και όπως θα δούμε, εξακολουθεί να παραμένει περιορισμένη.
Επί του παρόντος, ο καπιταλισμός, ξεπερνάει δυνητικά την εργασία, τουλάχιστον υπό τη μορφή της παραγωγικής εργασίας, φαίνεται να απελευθερώνεται από τους υλικούς περιορισμούς, τόσο από την άποψη της παραγωγής (αναγκαιότητα της εργασίας, της οργάνωσής της, του ελέγχου της, κλπ.. όλα τα πολύπλοκα καθήκοντα) όσο και της διανομής (τα λουκάνικα δεν μπορούν να ταξιδέψουν με την ταχύτητα του φωτός, τα κεφάλαια μπορούν). Ως εκ τούτου, δεν υπάρχει επέκταση των ανταγωνιστικών αγορών, αλλά μάλλον μια ανάπτυξη των μορφών της συσσώρευσης των πιο άυλων (και μερικές φορές των πιο φαινομενικά αρχαϊκών) και των πιο «απελευθερωμένων» από την εργασία: η κερδοσκοπία χρηματιστική και ακινήτων, ραντιέρικη οικονομία, αυτοπραγματοποιούμενα κέρδη, η οικονομία του εγκλήματος, κλπ..
Αυτό το κίνημα χειραφέτησης του καπιταλισμού σε σχέση με την εργασία είναι διττό. Από τη μία πλευρά η παραγωγική εργασία είναι πλέον σήμερα ένα μικρό κλάσμα του κόστους ενός προϊόντος (10% για ορισμένους συγγραφείς ), ενώ το κόστος του μάρκετινγκ, η "στρατηγική τοποθέτηση» του προϊόντος , κλπ.. μεγαλώνουν πολύ σημαντικά. Από την άλλη πλευρά, η σημασία της βιομηχανίας μειώνεται συνεχώς σε σχέση με τα χρηματοοικονομικά. Αυτό το φαινόμενο δεν είναι νέο, αλλά το ζούμε σήμερα σε μια αποφασιστική φάση. Τα χρηματοοικονομικά δεν είναι καθόλου ένα πάρεργο, μια υπηρεσία που σχεδιάστηκε για να καταστήσει δυνατή την ανάπτυξη της βιομηχανίας, αλλά μια βιομηχανία ως τέτοια. Στις εταιρείες, η χρηματοοικονομικές υπηρεσίες έχουν περάσει την κατάσταση της εσωτερικής υπηρεσίας, υποστήριξης των παραγωγικών υπηρεσιών, είναι οι ίδιες ένας κλάδος δραστηριότητας, ή ακόμη και ο κύριος κλάδος δραστηριότητας. Αυτό είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό φαινόμενο αλληλοδιείσδυσης της βιομηχανίας και των χρηματοοικονομικών, αλλά μια πραγματική κυριαρχία του χρηματιστικού πάνω στους άλλους τομείς της αξιοποίησης.
Βεβαίως, η κρίση της απασχόλησης είναι μια διαδικασία και ο κόσμος είναι θύμα της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης αλλά και της μη- εκμετάλλευσής της, αλλά η γενική τάση είναι προς τον αποκλεισμό των ανθρώπων από τον χώρο εργασίας, συμπεριλαμβανομένων των φτωχών χωρών (pays dits Sud). Οι μετεγκαταστάσεις δεν είναι απλή μεταφορά της εργασίας από τη μία περιοχή στην άλλη, είναι οι διαδικασίες μείωσης του συνολικού εργατικού δυναμικού. Στην Κίνα για παράδειγμα, η μετεγκατάσταση του εξοπλισμού και η βιομηχανική ανάπτυξη επηρεάζει μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα της χώρας (Νότια παράκτια), ενώ αλλού υπάρχει περισσότερο αποβιομηχάνιση, ιδίως μέσω της εκκαθάρισης της παλαιάς κρατικής βιομηχανίας. Τα περισσότερα κεφάλαια και συμβάσεις εξωτερικής ανάθεσης που λαμβάνει η κινέζικη ανάπτυξη από άλλους βιομήχανους της Ταϊβάν, του Χονγκ Κονγκ ή άλλες χώρες της περιοχής, ανά πάσα στιγμή, μπορεί να αλλάξουν σχέδιο. Σήμερα, η οικονομική ευημερία και η κρίση της απασχόλησης είναι σύγχρονα φαινόμενα.
Αυτή η αμφισβήτηση της εργασίας ως κεντρικό στοιχείο της αξιοποίησης των κεφαλαίων οδηγεί λογικά σε αμφισβήτηση την ιστορική εγκυρότητα του νόμου της αξίας. Η λήξη του νόμου της αξίας είναι ένα αποκλειστικά σύγχρονο φαινόμενο, το προϊόν της ιστορικής εξέλιξης στο εσωτερικό του καπιταλισμού, ο νόμος της αξίας εξακολουθεί να ισχύει για το σύγχρονο καπιταλισμό; Έχουμε επομένως δύο φάσεις, μια που αναφέρεται σε ένα οργανωμένο "συστημικό" καπιταλισμό, που πληροί το σιδερένιο νόμο της αξίας που περιγράφεται από τον Μαρξ, ένα είδος "καθαρού" καπιταλισμού, καθώς και ένα χαοτικό καπιταλισμό, αυτόν της " «κερδοσκοπικής οικονομίας», στον οποίο τα πάντα ανακατεύονται, το λαθρεμπόριο ναρκωτικών και η παραγωγή, τα ενοίκια και το κόστος μετεγκατάστασης, τα χρηματιστηριακά υπερκέρδη και οι βιομηχανικές αναδιαρθρώσεις. Ή θα πρέπει να αμφισβητήσουμε δραστικά τη σπουδαιότητα της εργασίας στην αξιοποίηση των κεφαλαίων; Θα αρκεστώ εδώ στο να θέσω το ερώτημα, δεδομένου ότι σχετίζεται με το πώς καθορίζεται η σχέση μεταξύ πολιτικής και οικονομίας (βλ. Μέρος ΙΙ). Σημειώστε μόνο ότι οι αναλύσεις του Μαρξ δεν ήταν μονοσήμαντες στο σημείο αυτό. Μπορούμε επίσης να βρούμε στο έργο του τα ίχνη ενός σχεδίου πολύ πιο περίπλοκου της διαδικασίας της συσσώρευσης. Η ιστορία δείχνει ότι ο καπιταλισμός έχει πάντα φλερτάρει με την ανηθικότητα και τα μη παραγωγικά κέρδη. Ο καπιταλισμός δεν έχει ούτε ηθική, ούτε εσωτερικό δίκαιο, το ποσό του κέρδους και της εξουσίας των εταιρειών δεν ήταν ποτέ καθορισμένο πλήρως από μια ενιαία αρχή - την τυπική ανταλλαγή των αγαθών των οποίων η αξία καθορίζεται από την ποσότητα της εργασίας που που περιέχουν. Η αρχή αυτή έπαιξε ένα ρόλο καθοριστικό την εποχή της υλικής επέκτασης του σύγχρονου καπιταλισμού, χωρίς την προϋπόθεση εξάλειψης των άλλων παλαιότερων μορφών αξιοποίησης (λεηλασία, η κερδοσκοπία, ενοικίαση, κλπ..).
Αντιθέτως, και για να επιστρέψουμε στην τρέχουσα περίοδο, αν ο νόμος της αξίας δεν φαίνεται πλέον να παίζει κάποιο ρόλο, είναι σημαντικό να τονίσουμε τον περιοριστικό χαρακτήρα των αναλύσεων που καταλήγουν στο συμπέρασμα μιας απελευθέρωσης του καπιταλισμού από κάθε υλικότητα. Η αναποτελεσματικότητα του νόμου της αξίας δεν οδηγεί τον καπιταλισμό στο να είναι πλέον μια καθαρή λειτουργία της αυτο-αξιοποίησης του κεφαλαίου, με παρθενογένεση και αυτό για πολλούς λόγους. Πρώτον, επειδή ο χρηματοπιστωτικός τομέας αποτελεί ήδη ένας από τους πιο συγκεντρωτικούς, από τους πιο ελεγχόμενους και τα εμπόδια εισόδου είναι τεράστια. Οι περισσότεροι οικονομικοί παράγοντες και ιδιαίτερα οι νεοεισερχόμενοι αμέσως αποκλείονται από κάθε δυνατότητα ένταξης και πρέπει να επενδύσουν σε τομείς που ενδέχεται να είναι λιγότερο κερδοφόροι αλλά είναι πιο ανοιχτοί. Σε πολλές χώρες, το μόνο μέσο για την αξιοποίηση παραμένει η εργασία στη νεωτερική μορφή (βιομηχανική παραγωγή) ή σε μορφή προ-νεωτερική ή εγκληματική (μη-τυπικός τομέας (secteur informel), πορνεία, ναρκωτικά, οργανωμένο έγκλημα). Δεύτερο στοιχείο (και αυτό αγγίζει το ζήτημα της ορθολογικότητας του "μεταμοντέρνου" καπιταλισμού): η υλική παραγωγή παραμένει απολύτως απαραίτητη για τις ίδιες τις οικονομικές συναλλαγές και για την επιδίωξη της εξουσίας. Η τεχνολογική ανάπτυξη, η εξόρυξη των πρώτων υλών, ο έλεγχος των πηγών ενέργειας είναι ουσιώδεις δραστηριότητες στο βαθμό που εξασφαλίζουν τη συνέχιση της πολιτικής κυριαρχίας. Σε αντίθεση με αυτό που η γενική ιδεολογική ατμόσφαιρα αφήνει να σκεφτούμε, ο έλεγχος των άυλων, του θεάματος, της χρηματοπιστωτικής αυτο-παραγωγής του κέρδους δεν καθιστά άκυρο τον έλεγχο του πραγματικού κόσμου και ο πραγματικός κόσμος είναι πρώτα και πάνω απ' όλα υλικός: τα συστήματα μεταφορών, οι πόλεις, τα στρατηγικά εμπορεύματα, τα όπλα, οι στρατιωτικές δυνάμεις, η ενέργεια ... εξ όσων γνωρίζω, κανένας μεγάλος όμιλος δεν έχει εγκαταλείψει τον υλικό τομέα του για να βουτήξει στον καθαρό χρηματοπιστωτικό τομέα ή στην καθαρή κερδοσκοπία. Φαίνεται ότι η υλοποίηση του χρηματοοικονομικού κέρδους προϋποθέτει τη διέλευση ή την παρουσία στην υλική οικονομία.
Το τρίτο στοιχείο είναι χωρίς αμφιβολία το πιο καθοριστικό στη θεωρία. Ο καπιταλισμός τείνει συνεχώς στην υλικότητα, γιατί εμπλέκεται με ένα σύνολο πολιτικών και κοινωνικών σχέσεων. Δεν είναι καθόλου ένα αυτόνομο σύστημα με τη δική του λογική ξένη προς την κοινωνική ζωή που θα γυρίσει να την διαμορφώσει εκ' των υστέρων. Για την διευκρίνιση αυτού του ισχυρισμού, μπορούμε να προτείνουμε διάφορα σχήματα ανάλυσης. Για παράδειγμα αυτό που αναδεικνύει την ύπαρξη ενός συνδέσμου ανάμεσα στη λογική της καπιταλιστικής οικονομίας, επιτρέποντας διευρυμένη αναπαραγωγή αλλά και την υποδούλωση των ανθρώπων, και της πολιτικής οικονομίας, εκλαμβανόμενη ως ουσία και σκοπός της αναπαραγωγής των ατόμων. Υπάρχει ένα κομβικό σημείο, πάντα ασταθές, μεταξύ αυτών των δύο προσεγγίσεων, αυτό της κοινωνίας (ενδεχομένως εκπροσωπούμενη από/και θεσμοθετημένη στο κράτος) και της συσσώρευσης, εντελώς αυτόνομης.
Από την πλευρά μου, έχω την τάση να θεωρώ ότι η συσσώρευση είναι ένα βασικό ζήτημα για την ανάπτυξη των συστημάτων κυριαρχίας και γενικότερα στον αγώνα για την εξουσία και όχι ένας αυτόνομος περιορισμός ή ένας από μηχανής θεός που καθορίσει με έναν τρόπο υπερβατικό τη φύση της πολιτικής εξουσίας και των κοινωνικών δομών. Στο πλαίσιο αυτό, δεν υπάρχει διχοτόμηση μεταξύ των «δυνάμεων του κεφαλαίου" και των "δυνάμεων της κοινωνίας» και οι ανάγκες της αναπαραγωγής (με τη πιο άμεση μορφή της κοινωνικής σταθερότητας) διαπερνούν όλες τις υπάρχουσες δυνάμεις. Κάθε μία από τις κοινωνικές δυνάμεις περιορίζεται να συμπεριλάβει το ζήτημα της κοινωνικής αναπαραγωγής στις πρακτικές της. Για να υποστηρίξουμε αυτή την υπόθεση παραθέτουμε π.χ. τις διατριβές των διεθνών οργανισμών (υποστηρικτών του καπιταλισμού), πάνω στην ανάγκη επανεπένδυσης στην οικονομία της παραγωγής, ιδιαίτερα στις χώρες του «Τρίτου Κόσμου», προκειμένου να αποφύγουν τις τάσεις αποδόμησης ή τη σημασία των κοινωνικών και πολιτικών πτυχών στα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Από καθαρά οικονομική σκοπιά, ο πολλαπλασιασμός των χρηματοπιστωτικών κρίσεων καταδεικνύει την μη-αυτονόμηση της αξιοποίησης των κεφαλαίων. Οι κερδοσκοπικές φούσκες τελικά σκάνε, όπως στην Ιαπωνία. Οι τράπεζες ακόμη πτωχεύουν (ΗΠΑ) ή οφείλουν τη σωτηρία τους στην κρατική παρέμβαση (Credit Lyonnais). Η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση στη Νοτιοανατολική Ασία αντανακλά τόσο τη μεταβλητότητα των ροών κεφαλαίων και της μη- προσαρμογής στο εσωτερικό των οικονομιών. Στις περισσότερες από αυτές τις χώρες, οι επιχειρήσεις και οι τράπεζες έχουν υψηλή χρέωση και δεν μπορούν να εξασφαλίσουν τις απαραίτητες επενδύσεις σε τομείς με μεγαλύτερη απόδοση του κεφαλαίου στους οποίους είναι ήδη παρόντες ισχυροί ανταγωνιστές των κυρίαρχων (ανεπτυγμένων) χωρών, ενώ οι βιομηχανίες με χαμηλό κόστος εργασίας αντιμετωπίζουν τον ανταγωνισμό από νεοεισερχόμενους. Οι αρχές δεν είναι πλέον σε θέση να εξασφαλίσουν υψηλά ποσοστά αμοιβής στο ξένο κεφάλαιο.
Βεβαίως, το οικονομικό σύστημα δεν καταρρέει εντελώς μετά την κρίση ιδιαίτερα χάρη στις δυνατότητες της αντασφάλισης, στην παγκόσμια αλληλεγγύη των εταίρων/ανταγωνιστών χρηματιστών, στην χρηματοπιστωτική κινητοποίηση (αναδιάρθρωση, σταμάτημα των πιστώσεων, "πώληση χρεών ως ομόλογα") και στην μάζα των κερδών που πραγματοποιούνται αλλού. Μπορεί να πληρώνουν το μάρμαρο ακριβά (χρέος του Τρίτου Κόσμου, πτώχευση του Μεξικού). Αλλά δεν επιστρέφουν όλα όπως και πριν: οι οικονομίες προσαρμόζονται και μερικές φορές σκληρά (αλλά πάντα με μια κοινωνική συνιστώσα). Οι στενοί δεσμοί μεταξύ της υλικής οικονομίας και του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι ότι όποτε ο καπιταλισμός αναπτύσσεται, η οικονομική ανάπτυξη και η οικονομική κρίση είναι σχεδόν ταυτόχρονες.
Όπως φαίνεται, η σχέση μεταξύ της βιομηχανίας και του χρηματοπιστωτικού τομέα, υλική και άυλη αξιοποίηση δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Αλλά είναι σημαντικό να προσπαθήσουμε να το κάνουμε για να ξεφύγουμε από φθηνούς ισχυρισμούς ή ταυτολογικές δηλώσεις. Αυτό δεν συμβαίνει επειδή ζούμε τις ημέρες της εξαφάνισης της εργασίας με την προϋπόθεση ότι η εκμετάλλευση της εργασίας εξαφανίζεται. Αυτό δεν οφείλεται στο γεγονός ότι μια επένδυση και χρηματοπιστωτικά κέρδη έχουν γίνει τα πραγματικά οικονομικά προβλήματα ότι η βιομηχανία θα εξαφανιστεί ή ότι τα υλικά ζητήματα έχουν χάσει το ενδιαφέρον. Λέω από την πλευρά μου ότι από αυτή την άποψη, ζούμε, το λιγότερο, την στιγμή μιας ρήξης, μια σημαντική στιγμή σε μια εξέλιξη. Ο κόσμος έχει βιώσει πολλές φάσεις του «ανοίγματος και της οικονομικής παγκοσμιοποίησης." Ομοίως, η αποδυνάμωση του ρόλου της εργασίας στη διαδικασία αξιοποίησης είναι ένα φαινόμενο που άρχισε τα τελευταία τριάντα χρόνια τουλάχιστον και "η συμμετοχοποίηση (holdingisation)" της οικονομίας δεν αρχίζει σήμερα. Αυτό που φαίνεται σε μένα αντίθετα πολύ νέο είναι από μια πλευρά η αλλαγή του ρόλου της «βιομηχανίας» ή «οικονομίας της πράξης (l'économie du faire)" στη συνολική αρχιτεκτονική και η διαμόρφωση (ίσως περισσότερο από ότι η εμφάνιση) στους βασικούς ομίλους μιας σκοπιμότητας που δεν βασίζεται στη συσσώρευση, αλλά στη δύναμη.
Όσον αφορά τη σχέση μεταξύ της παραγωγής και του χρηματοπιστωτικού τομέα, φαίνεται ότι η δραστηριότητα στην υλική οικονομία έχει γίνει μια απλή αλλά κρίσιμη στιγμή της αξιοποίησης στον «άυλο» τομέα η οποία, για μένα, συγκεντρώνει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων που κυμαίνονται από τα χρηματοπιστωτικά ενοίκια έως το λαθρεμπόριο δια μέσου της κερδοσκοπίας, των εκβιασμών, κλπ. ή διαφορετικά τα σύνολο των μη-δομικών δραστηριοτήτων από κοινωνική και πολιτική άποψη. Μπορούμε να δώσουμε πολλά παραδείγματα για την διαμόρφωση αυτής της φάσης. Ο Καμερουνέζος επιχειρηματίας ο οποίος διαθέτει συμμετοχή ένα σε μύλο και οργάνωσε λαθρεμπόριο για σιτάρι ή ρύζι είναι λογικό: η συμμετοχή του, του δίνει τη δυνατότητα να λάβει μια πίστωση που δεν θα επιστρέψει ποτέ λόγω της πολιτικής στήριξης. Η γαλλική βιομηχανία που δραστηριοποιείται ως πάροχος υπηρεσιών σε ζαχαροπλαστεία λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο. Με την «βιομηχανική» παρουσία της, έχει τον τριπλό μονοπώλιο στην παραγωγή, την εμπορία και την εισαγωγή. Η παραγωγή της είναι πλασματική και ενδιαφέρεται πιο πολύ για την εθνική κατανάλωση. Χρηματοδοτεί έτσι μια μικρή ασύμφορη παραγωγή υψηλών προμηθειών για μια άνετη πρόσοδο. Στην Κίνα, τα υψηλά κέρδη που πραγματοποιούνται από τους γραφειοκράτες- καπιταλιστές, στις εισαγωγές-εξαγωγές, στο λαθρεμπόριο ή στην κερδοσκοπία ακινήτων είναι δυνατή μόνο χάρη στη διατήρηση της θέσης εξουσίας στη δημόσια βιομηχανία. Πατώντας το ένα πόδι στην πραγματική κρατική οικονομία η οποία δεν είναι πλέον σημαντική από την άποψη της συσσώρευσης, αλλά η οποία εξακολουθεί να αποτελεί εστία της ευνοιοκρατίας και της ανακατανομής της εξουσίας όπου μπορεί κανείς να απολαύσει "ευχάριστες" δραστηριότητες. Δεν ισχύει το ίδιο για τις πετρελαϊκές εταιρείες των οποίων οι "υλικές" δραστηριότητες εξυπηρετούν, ας το πούμε έτσι, την εγγύηση της χρηματοπιστωτικής μεγιστοποίησης του κέρδους;
Όσον αφορά την έννοια της ισχύος, προκύπτει φυσικά από όλα όσα ειπώθηκαν. Παραμένει χωρίς αμφιβολία σε μια θεωρητική υποστήριξη πιο σίγουρη που πέρα και πάνω από όλα επιβεβαιώνει τους πρακτικούς όρους, αλλά η ιδέα μου φαίνεται δύσκολο να αμφισβητηθεί. Ο στόχος των επιχειρήσεων δεν είναι (πλέον;) η συσσώρευση για τη συσσώρευση, ένα είδος αναπόδραστου πεπρωμένου (για ποιους σκοπούς;) για την αξιοποίηση των κεφαλαίων για τον εαυτό τους, αλλά να ενισχυθεί, να αυξηθεί ο αριθμός και η ποιότητα των θέσεών τους στη σκακιέρα της εξουσίας. Οι αποδείξεις αυτής της απαίτησης δύναμης αφθονούν στην ίδια στρατηγική των επιχειρήσεων. Θα επιτεθούν στο αντίπαλο στις εθνικές βάσεις του για να υπονομεύσουν όχι την πηγή των κερδών του, αλλά τις «ρίζες» του. Επενδύουν σε μια αγορά χάνοντας για πολλά χρόνια απλά για να αποφύγουν την επιβολή ενός ανταγωνιστή - η στάση αυτή είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στις λεγόμενες αναδυόμενες αγορές. Αγοράζουν τα περισσότερα από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας για να εμποδίσουν τους ανταγωνιστές από την απόκτησή τους, παρόλο που τα περισσότερα από αυτά δεν θα έχουν καμία πρακτική εφαρμογή. Ξαναπαίρνουν τις θυγατρικές χωρίς κανένα χρηματιστικό συμφέρον για να είναι παρόντες συμβολικά σε μια αγορά. Οι συμμετοχές οργανώνονται με ένα πολύ αποκεντρωμένο τρόπο ώστε να καταλάβουν με τη μέγιστη ευελιξία το μέγιστο τομέα. Οι συμμετοχές σε άλλες επιχειρήσεις επιδιώκουν να αυξηθεί η δύναμη της φίρμας παρά να επιτευχθούν χρηματιστικά οφέλη που χωρίς αμφιβολία είναι ευκολότερο να επιτευχθούν με την αγορά ομολόγων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η συσσώρευση δεν έχει σημασία, αλλά είναι ουσιαστικά ένα μέσο ή εργαλείο, ένα όπλο στις διαμάχες για την εξουσία. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι συγκρούσεις αυτές είναι επίσης οι συγκρούσεις των ατόμων, όχι των απλών μηχανών. Οι «πόλεμοι» μεταξύ των ομίλων για τον έλεγχο μιας συγκεκριμένης αγοράς δεν είναι πιο έντονοι από ό, τι εκείνους μεταξύ ατόμων για την κατάκτηση μιας συγκεκριμένης θέσης.
Η ισχύς επιτρέπει αντίστροφα να αυξηθεί η αξιοποίηση του κεφαλαίου. Έτσι, η θέση στην αγορά των επιχειρήσεων εξαρτάται λιγότερο από τις επιδόσεις τους σε σχέση με την πολιτική τους επιφάνεια, από τη θέση που κατέλαβαν στον αγώνα για τον έλεγχο των στρατηγικών θέσεων. Όπως όλα είναι ζήτημα εμπιστοσύνης, είναι απαραίτητο για μια επιχείρηση να εμφανιστεί ισχυρή, με την υπογραφή μεγάλων συμβολαίων φυσικά, αλλά και με την διασφάλιση των έργων της από επιχειρήσεις μέσων παραπληροφόρησης, ή επιτιθέμενη στους ανταγωνιστές. Από αυτή την άποψη, μπορεί κανείς να μιλήσει για κερδοσκοπική οικονομία, υπό την έννοια ότι η εμφάνιση είναι ένα στοιχείο απαραίτητο. Η ίδια παρατήρηση μπορεί να γίνει στην αγορά συναλλάγματος όπου οι προβλέψεις (και ως εκ τούτου οι δυνατότητες χειραγώγησης, οι τοποθετήσεις και οι αξιώσεις) είναι ζωτικής σημασίας για την κίνηση των νομισμάτων.
